Heinrich von Treitschke

Heinrich Gotthardt von Treitschke (ur. 15 września 1834 roku w Dreźnie, zm. 28 kwietnia 1896 roku w Berlinie) - niemiecki historyk, publicysta polityczny i w latach 1871-1884 członek Reichstagu najpierw jako narodowo-liberalny delegat, a od 1878 roku bezpartyjny. Był jednym z najbardziej znanych i poczytnych historyków i publicystów w Niemczech w swoim okresie. W 1879 roku opublikowaną rozprawą wywołał spór antysemicki. Esej ten zawierał m.in. zdanie »Żydzi są naszym nieszczęściem«, które później stało się powiedzeniem nacjonalistycznej gazety podburzającej Der Stürmer. (wyznanie ewangelickie)

Heinrich von Treitschke. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Rodzina Heinrich von Treitschke pochodziła z Czech, które opuściła po przegranej przez protestantów bitwie na Białej Górze i osiedliła się w Saksonii. Pierwotnie rodzina nosiła nazwisko Treschky. Ojciec Eduard Heinrich (1796-) porucznik huzarów, później generał; matka Marie von Oppen (1810-1861); miał dwie siostry i jednego brata; - ożenił się w 1867 roku z Emmą von Bodmann; miał troje dzieci; Treitschke został pochowany na cmentarzu Alten St. Matthäusfriedhof w Berlinie-Schönebergu.

Życiorys

Edukacja i kariera zawodowa

Po nauczaniu w domu wstąpił po Wielkanocy 1842 roku do prywatnej szkoły dla chłopców w Neustadt am Markt. Wkrótce po tym Heinrich von Treitschke zachorował na ospę wietrzną, w listopadzie 1842 na odrę, do której dołączyło zapalenie ucha, czego efektem był ubytek słuchu. Ta częściowa utrata słuchu stała się wielkim cierpieniem jego życia. Od 1844 roku uczył się greki, która stała się jego ulubionym językiem. W latach 1846-1851 uczył się w gimnazjum Kreuzschule w Dreźnie. 30 kwietnia 1851 roku rozpoczął studiowanie historii w Bonn u Friedricha Christopha Dahlmanna. Od 23 października 1852 roku na życzenie ojca kontynuował studia w Lipsku przygotowujące do pracy urzędniczej. Jednak problem ze słuchem utrudniał mu słuchanie wykładów więc przeniósł się w lecie 1854 roku do Tybingi gdzie była lepsza biblioteka. Gdy we wrześniu zamknięto bibliotekę przeniósł się do Fryburga Bryzgowijskiego, gdzie dokończył swoją dysertację na doktora prawa pt. Quibusnam operis vera conficiantur bona, Über die Produktivität der Arbeit. Pracę przetłumaczoną na język łaciński Quibusnam operis vera conficiantur bona złożył na wydziale filozoficznym na uniwersytecie w Lipsku i 20 listopada 1854 roku został doktorem prawa. W tym samym roku immatrykulował na uniwersytet w Heidelbergu, gdzie z powodu pojedynku na pistolety spędził jakiś czas w karcerze. Z Heidelbergu przeniósł się do Drezna, później do Getyngi, gdzie napisał pracę habilitacyjną Die Gesellschaftswissenschaft. Ein kritischer Versuch.

W tym czasie wahał się czy ma zostać poetą czy dziennikarzem. Próbował pisać wiersze i jeden dramat. Na zaproszenie Rudolfa Hayma został w 1858 roku współpracownikiem nowo założonego pruskiego rocznika i znalazł uznanie u liberałów dzięki esejowi Über die Grundlagen der englischen Freiheit o podstawach angielskiej wolności. Za autora tego artykułu często uważano Theodora Mommsena co tym bardziej powodowało wzrost rangi Treitschke. W 1858 roku opublikował pismo polemiczne Die Gesellschaftswissenschaften, w którym krytykował reprezentowany przez Roberta Mohla i Wilhelma Heinricha Riehla kierunek myślenia (badanie społeczeństwa wg Treitschke nie mogło odbywać się bez niezawisłości od państwa) i wydał rozprawę na temat Heinricha von Kleista oraz inne eseje i szkice literackie.

10 grudnia 1858 roku Heinrich von Treitschke wygłosił wstępny wykład na uniwersytecie w Lipsku pt. Ueber den Charakter der Hauptvölker Europas in Bezug auf ihr Verhältniß zum Staate i od 1859 roku był Privatdozentem w Lipsku, a poza tym od 1862 roku uczył ekonomii w Landwirtschaftlichen Akademie w Plagwitz. Jego wykłady w Lipsku o historii Prus (co było niezwykłe na saksońskim uniwersytecie), o europejskiej i niemieckiej historii znalazły już w 1861 roku ponad 200 słuchaczy. W tym samym czasie poróżnił się ze swoim ojcem generałem, który widział dla niego inną karierę i żądał od syna, aby swoimi wypowiedziami nie szkodził rządowi. Na co Treitschke stanowczo odpowiedział, że jako akademicki nauczyciel ma obowiązek nauczać zgodnie ze swoim naukowym przekonaniem. Gdy w 1861 roku zmarła jego matka informację o jej śmierci rodzina przekazała mu tak późno, że nie mógł wziąć udziału w pogrzebie.

W 1863 roku został profesorem nadzwyczajnym Staatswissenschaften (nauki zajmujące się istotą i organizacją państwa) we Fryburgu Bryzgowijskim, w 1866 mianowano go na profesora zwyczajnego historii i polityki na uniwersytecie w Kilonii, a od 1867 był na uniwersytecie w Heidelbergu. W 1873 roku powołano go jako następcę Leopolda von Ranke do Berlina na uniwersytet Friedrich-Wilhelms-Universität, po tym jak Jacob Burckhardt odrzucił tę propozycję. Przeciw powołaniu Treitschke był Johann Gustav Droysen. Jego powołanie popierał m.in. zaprzyjaźniony z Treitschke Hermann von Helmholtz.

W 1886 roku, po śmierci Leopolda von Ranke został oficjalnym historiografem państwa pruskiego.

Praca w Prusach

Od 1858 roku Treitschke był redaktorem czasopisma Preußische Jahrbücher. Początkowo reprezentował postawę liberalną i nawet w 1863 roku zerwał współpracę z czasopismem, ponieważ to opowiedziało się po stronie Otto von Bismarck w konflikcie konstytucyjnym. Po powstaniu Rzeszy przyłączył się jednak w 1871 roku do narodowych liberałów i wspierał pruskie idee państwowe i kanclerza Otto von Bismarcka. W tym czasie jako przeciwników widział socjaldemokratów i żydów, ale także liberalnych parlamentarzystów i przedstawicieli ruchu wolnomyślicielskiego. Później Treitschke został usunięty z Preußische Jahrbücher. Jego długoletni współpracownik w redakcji Hans Delbrück prowadził dalej czasopismo, a po śmierci Treitschke objął prowadzoną przez niego katedrę na uniwersytecie.

W latach 1871-1884 Treitschke był członkiem Reichstagu, do 1878 roku jako zwolennik partii narodowo-liberalnej, a później jako bezpartyjny.

Gdy w 1886 roku, po śmierci Leopolda von Ranke, został oficjalnym historiografem państwa pruskiego odrzucił reprezentowaną przez poprzednika obiektywizm w historii i uchodził w późniejszym postrzeganiu jako uosobienie politycznego historyka. Treitschke swoją pracę historyczną podporządkował służbie celów politycznych. Jego główne pięciotomowe dzieło Deutsche Geschichte im 19. Jahrhundert (1879–1894), które uzasadnia politykę Prus i jej wybitną pozycję. Jednocześnie próbował egzystencję państwową południowych monarchii, zwłaszcza Bawarii, zdelegalizować, których suwerenność widział jako wynik francuskiej polityki. W jego historiografii występuje wszędzie idea niemiecko-francuskiej wrogości. Treitschke pojmowanie historii wyraża się w znamiennym zdaniu »Ludzie tworzą historię«. Jego Deutsche Geschichte im 19. Jahrhundert, bardzo popularna w niemieckim mieszczaństwie przyniosła mu niezależność finansową.

Książka była mocno krytykowana przez kolegów po fachu, a w szczególności od 1883 roku przez byłego przyjaciela Hermanna Baumgartena, który mu zarzucił zbyt wielkie opowiadanie się po stronie Prus i zaniedbywanie naukowej staranności, co prowadziło do szerszych kontrowersji. Znalazła ona jednak obrońcę m.in. w osobie Heinrich von Sybel, którego orzeczenie doprowadziło do przyznania mu w 1884 roku nagrody Verdun Preis za pierwsze dwa tomy. Treitschke był rozczarowany krytyką, ale zachęcony sukcesem publicystycznym rozszerzył dzieło, które w sumie liczyło 800 stron.

Heinrich von Treitschke wywarł wielki wpływ na swoich studentów, którzy w ostatniej fazie Cesarstwa Niemieckiego, a także jeszcze w Republice Weimarskiej oddziaływali na rząd i administrację. Do jego słuchaczy i studentów należały prominentne postacie i późniejsi przedstawiciele imperialistycznego nurtu w Rzeszy Niemieckiej tacy jak Alfred von Tirpitz, Friedrich von Bernhardi i Carl Peters i Heinrich Claß, Friedrich Meinecke, Erich Marcks, Karl Liebknecht. Kobiety nie wpuszczał na swoje wykłady.

Treitschke był zwolennikiem monarchii i jednoczenia Rzeszy pod pruskim przewodnictwem. Według Thomasa Gerhardsa (Heinrich von Treitschke, 2013) mimo, że nie reprezentuje on wprawdzie żadnego imperialistycznego poglądu, ale został tak osądzony w szczególności przez angielskich historyków na początku I wojny światowej (G. M. Young Victorian England. Portrait of an age, Oxford University Press 1936). Anglicy, których w często cytowanej wypowiedzi Treitschke uważał, że pomylili mydło z cywilizacją, widzieli go na początku I wojny światowej jako świadka koronnego głęboko zakorzenionych poglądów militarystycznych Niemców i stawiali na równo z Friedrichem von Bernhardi i Fryderykiem Nietzsche. Historyk Gordon A. Craig widzi go w dążeniu do "rozbicia brytyjskiej potęgi morskiej" i jego "dzikim" języku jako jednego z liderów w dążeniu do wielkiej potęgi, które doprowadziło do I wojny światowej. Jego początkowa pozytywna postawa wobec Anglii uległa oziębieniu pod wpływem wojny w 1864 roku przeciw Danii i w 1870-1871 przeciw Francji, w których Anglicy hamowali pruską ingerencję. Treitschke widział także konflikt z Anglią przy dalszym dążeniu kolonialnym Niemiec, ale ze względu na grożące konsekwencje izolacji Rzeszy Niemieckiej był przeciwnikiem wojny z Anglią.

Treitschke zwalczał także socjalistów jak kolegę profesora, byłego przyjaciela Gustav Schmoller, pomstował na katolików, żydów i anglików. We wpływowym eseju Das deutsche Ordensland Preußen z 1862 roku konfrontuje Polaków i innych Słowian negatywnie z tworzącym kulturalnym i państwowym wpływem Niemców.

» Codziennie jeszcze niosą Niemcy błogosławieństwo kultury na Wschód. Ale ponuro zostanie przyjęty u Słowian nauczyciel niemiecki jako bezczelny intruz; tylko w Prusach pozostaje obywatelem i panem ziemi, którą jego naród zyskał cywilizacją.«

Spór antysemicki

Od Treitschke pochodzi zdanie " Żydzi są naszym nieszczęściem", które później wykorzystywało nacjonalistyczne czasopismo podburzające Der Stürmer. Umieścił go w artykule Unsere Aussichten (pol.Nasze perspektywy, 1879) jako rzekomy ponadpartyjny konsensus jemu współczesnych i żądał ponownego pohamowania społecznego wpływu żydów. Pogląd ten wywołało tzw. "Berliner Antisemitismusstreit" (pol. berliński spór antysemicki), który zajął niemiecką opinię publiczną, aż do 1881 roku i spowodował akceptację społeczną antysemityzmu. Sedno polemiki Heinricha von Treitschke jest skierowane przeciw chęci żydów, którzy potwierdzają ich własną tożsamość i ich związek kulturalny, podczas gdy mogą brać udział w życiu narodu. Droga asymilacji, którą uważał za rozwiązanie, została już wcześniej przekroczona przez np. Felixa Mendelssohna-Bartholdy. W swojej teorii politycznej wychodzi z tego, że żyd, który ma wolę do zgody se swoim środowiskiem, posiada zdolność, przyjąć niemiecki charakter w siebie i odrzucić żydowski charakter. Nawrócenie do niemieckości jest możliwe ze wszystkimi jej duchowymi wartościami. Wszystko, co jest dobre dla żydów, mogłoby wyniknąć z dopasowania do niemieckiego świata, sam judaizm nie jest siłą pozytywną, lecz przeżytym reliktem z niebezpieczną mocą, które tworzy zsekularyzowane międzynarodowe społeczeństwo. Zdrowa zasadnicza tendencja historii niech leży w nowoczesnym narodowym państwie z chrześcijańską tradycją. Judaizm nie powinien nigdy stać się równouprawnioną konfesją, ponieważ nie będzie możliwa jedność narodowa i pozostanie tylko wypędzenie wszystkich żydów.

Treitschke odrzucił propagowaną przez Wilhelma Marra i Eugen Dühring teorię rasy jako podstawę idei narodowej, ale sam mówił o "mieszaniu krwi" i "mieszaniu kultury" jako czynnikach "rozkładających", przeciw którym zdrowe germański poczucie narodowe musi reagować. Nie podpisał również rozpowszechnianej petycji antysemickiej, ale był przychylnie nastawiony wobec akcji studentów, którzy zbierali podpisy i dopiero zdystansował się od tego pod naciskiem kolegi Theodora Mommsena. Pisma i wykłady Treitschke przyczyniły się w znacznej mierze do wprowadzenia w wykształconym świecie pewnego sposobu postrzegania w wyniku, którego judaizm wydawał się całkowicie obcy narodowej jedności.

 Z powodu swoich wypowiedzi Heinrich von Treitschke był ostro atakowany m.in. przez kolegów np. Theodora Mommsena, Harry'ego Bresslau, Johanna Gustava Droysena żydowskiego przyjaciela Levina Goldschmidta. Z tego powodu krytykował go także jego bliski przyjaciel Franz Overbeck. W efekcie tego sporu Mommsen utrudniał mu przez długi czas przyjęcie do Pruskiej Akademii Nauk, do której przyjęto go dopiero w 1895 roku po interwencji von Sybela. On sam nie uważał się za antysemitę i zwracał uwagę na swoje kontakty z żydami np. wygłosił mowę nad grobem żydowskiego przyjaciela Alphons Oppenheim.

Pisma Treitschke wykorzystali naziści, a jego postawa antysemicka została wzmocniona w popularnym wydaniu, w którym Alfred Rosenberg dokonał skrótów, pominięć i częściowo zupełnie na nowo napisał.

Dzieła (wybór)

• Vaterländische Gedichte, 1856.
• Historische und Politische Aufsätze vornehmlich zur neuesten Deutschen Geschichte, 1865.
• Der Socialismus und der Meuchelmord, 1878.
• Deutsche Geschichte im neunzehnten Jahrhundert, 5 tomów, 1879–1894.
• Der Entwurf des Preußischen Volksschulgesetzes, 1892.
• Reden von Heinrich v. Treitschke im Deutschen Reichstage 1871–1884, 1896.

Literatura

• Hermann von Petersdorff: "Treitschke, Heinrich von". W: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Tom 55, Duncker & Humblot, Leipzig 1910, s. 263–326, online.

Linki

• Artykuł "Heinrich von Treitschke" w: de.wikipedia.org (online).
• Zbiór linków na stronie Deutsche Biographie.