August Heinrich Hoffmann von Fallersleben

August Heinrich Hoffmann, znany jako Hoffmann von Fallersleben (ur. 2 kwietnia 1798 w Fallersleben (obecnie część miasta Wolfsburg); zm. 19 stycznia 1874 na zamku w Corvey koło Höxter) – niemiecki germanista, poeta, kolekcjoner i wydawca różnojęzycznych starych pism. Napisał późniejszy niemiecki hymn narodowy Das Lied der Deutschen (Pieśń Niemców), jak również liczne popularne piosenki dziecięce. (wyznanie ewangelickie)

Heinrich Hoffmann von Fallersleben
August Heinrich Hoffmann von Fallersleben.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec : Heinrich Wilhelm Hoffmann (1766-1819), kupiec, karczmarz i burmistrz w Fallersleben;
  • Matka : Dorothea Eleonore Marie z domu Balthasar (1764–1842) z Wittingen;
  • Ożenił się : w Brunszwiku w 1849 z Idą (1831–60, siostrzenica), córką pastora Hermanna Friedricha zum Berge w Bothfeld i Auguste Hoffmann (siostra Augusta Heinricha Hoffmanna von Fallersleben);
  • Dzieci : 2 synów (1 wcześnie zmarł) m.in. Franz (1855–1927), profesor, malarz pejzażysta i jedna córka (wcześnie zmarła); wnuk Joachim (1886–1924), malarz.

Życiorys

Heinrich Hoffmann von Fallersleben po ukończeniu szkoły mieszczańskiej (Bürgerschule) w Fallersleben uczył się w latach 1812–14 w pedagogium w Helmstedt. 5 kwietnia 1814 r. wstąpił do ostatniej klasy gimnazjum Katharineum w Brunszwiku. W maju 1815 r. debiutował czterema wierszami. Od semestru letniego 1816 r. studiował teologię na uniwersytecie w Getyndze. Jednak po pierwszym semestrze zmienił kierunek studiów na filologię klasyczną i archeologię z myślą o zostaniu drugim Johannem Joachimem Winckelmannem (1717–1768). Punktem zwrotnym w jego życiu było spotkanie jesienią 1818 r. z Jacobem Grimmem (1785–1863) w Kassel. W wyniku rozmów z wybitnym językoznawcą i filologiem postanowił poświęcić się powstającej właśnie germanistyce i zaczął studiować filologię i literaturę niemiecką. W 1819 r. Hoffmann podążył za swoim nauczycielem Friedrichem Gottliebem Welckerem (1784–1868) na uniwersytet w Bonn, gdzie podobnie jak w Getyndze wstąpił do korporacji studenckiej, która wywarła silny wpływ na jego późniejsze poglądy polityczne. Rozczarowany wykładami rozpoczął intensywne studia autodydaktyczne i za namową Welckera przyjął posadę asystenta bibliotekarza. Początkiem 1821 r. dokonał pierwszego odkrycia, a mianowicie w egzemplarzu Summa Theologiae Tomasz z Akwinu znalazł fragment średniowiecznego eposu biblijnego Liber evangeliorum Otfrieda von Weißenburga (ok. 800–870). Krótko po tym opublikował esej o tym znalezisku pt. Bonner Bruchstücke vom Otfried nebst anderen Sprachdenkmälern (Boński fragment Otfrieda obok innych zabytków językowych). W tym samym roku ukazał się zbiór jego wierszy Lieder und Romanzen (Pieśni i romance), w którym pierwszy raz użył nazwiska Hoffmann von Fallersleben (Hoffmann z Fallersleben), aby odróżnić się od wielu innych Hoffmanów. Oczywiście dodatek miejsca urodzenia do nazwiska nie oznaczało tytułu szlacheckiego.

Odbyta od kwietnia do października 1821 r. podróż do Holandii i Belgii zwróciła uwagę Hoffmanna na średniowieczną poezję niderlandzką. W następnym czasie mieszkał u brata w Berlinie, któremu pomagał w bibliotece. W 1823 r. otrzymał posadę kustosza w bibliotece uniwersyteckiej we Wrocławiu, którą piastował do 1838 roku. Wbrew woli fakultetu pruski minister von Altenstein mianował go w 1830 r. profesorem nadzwyczajnym i w 1835 r. profesorem zwyczajnym języka i literatury niemieckiej na uniwersytecie we Wrocławiu. Jako bibliotekarz odbywał liczne podróże do Austrii, Holandii, Belgii, Francji, Szwajcarii i Skandynawii.

Panująca sytuacja polityczna w Niemczech skłoniła go do napisania polemiczno-satyrycznych wierszy, które opublikował w 1840 i 1841 w dwóch częściach pt. Unpolitische Lieder (Pieśni apolityczne). 26 sierpnia 1841 r. napisał na wyspie Helgoland późniejszy hymn niemiecki Deutschlandlied (Pieśń Niemiec), który 4 września wydawca Julius Campe (1792–1867) w Hamburgu wydał razem z hymnem ludowym (hymnem na cześć cesarza) Josepha Haydna (1732–1809) jako pojedyncze pismo. Po zakazie rozpowszechniania Pieśni apolitycznych wszczęto postępowanie przeciwko Hoffmannowi i końcem 1842 r. zwolniono z zajmowanych stanowisk bez prawa do pensji. Odtąd był pod stałą obserwacją policyjną. Nie brał czynnego udziału w rewolucji w 1848 roku. Ogłoszona przez pruskiego króla amnestia zapewniła mu odszkodowanie finansowe, co umożliwiło mu zawarcie związku małżeńskiego w 1849 r. z siostrzenicą Idą zum Berge (1831–60). W tym samym roku przeprowadził się do Bingerbrück, a w 1851 do Neuwied.

Gdy wielki książę Karl Alexander (1818–1901) chciał z Weimaru stworzyć nowe centrum intelektualne i kulturalne, pisarka Bettina von Arnim (1785–1859) zabiegała o sprowadzenie Hoffmanna do Weimaru na stanowisko bibliotekarza. Po niepowodzeniu tego planu udało się w 1854 r. Ferencowi Lisztowi (1811–1886) zaangażowanie pisarza do wydawania razem z Oskarem Schade (1826–1906) „Weimarische Jahrbücher” (6 tomów). Przyjaźń z Lisztem i księżną Karoliną Sayn-Wittgenstein (1819–1887) była dla Hoffmanna i jego żony najpiękniejszym owocem okresu weimarskiego. Księżna Maria, córka księżnej Sayn-Wittgenstein, nakłoniła swojego szwagra księcia Raciborza i Corvey Wiktora Maurycego von Ratibor (1818–1893), aby zatrudnił Hoffmanna jako administratora biblioteki zamkowej w Corvey. Tam August Heinrich Hoffmann von Fallersleben żył od 1860 r. do śmierci w dniu 19 stycznia 1874 roku. W ostatnich latach życia zajmował się opracowaniem swojej autobiografii Mein Leben: Aufzeichnungen und Erinnerungen (Moje życie. Notatki i wspomnienia).

Znaczenie polityczne

August Heinrich Hoffmann von Fallersleben urodził się w okresie dużych zmian na europejskiej arenie politycznej. Był to okres wojen napoleońskich, okupacji niemieckich księstw i miast przez Francuzów, czas upadku absolutnej władzy książąt oraz emancypacji mieszczaństwa (równość przed prawem, wolność religijna, publiczne postępowanie sądowe i inne). Po porażce Napoleona w Rosji w 1812 r. w ojczyźnie poety zaczęto przywracać stare porządki.

Hoffmann von Fallersleben rozpoczął walkę o utracone wolności mieszczańskie i o stworzenie zjednoczonego państwa niemieckiego. Tym celom służyć miała jego Pieśń Niemiec, którą śpiewali studenci i mieszczanie o wolnościowych poglądach. Wpływ na jej powstanie miały też ekspansjonistyczne roszczenia Francji w 1840/41 do Nadrenii. W jej pierwszej strofie nawołuje do jedności Niemiec, która zapewni tryumf nad każdym wrogiem („Niemcy ponad wszystko”). Niechęć do Francji wzrastała u Hoffmanna von Fallersleben wraz z jej zaangażowaniem w działania torpedujące jedność Niemiec.

Również Pieśni apolityczne wcale nie były apolityczne. Atakował w nich polityczne stosunki tego okresu jak: rozdrobnienie państwowe, cenzurę prasy, samowolę książąt, wszechmoc policji i wojska. Przyczyniły się one do przerwania kariery zawodowej Hoffmanna von Fallerslebena i kilkuletniej tułaczki.

Hoffmann von Fallersleben pisał także wiersze antyżydowskie jak np. Emancypacja (Emancipation, 1840), Pieśń Sandomira (Das Lied von Sandomir) i polemiczne wiersze przeciw bankierskiej rodzinie Rothschildów oraz Heinrichowi Heine (1797–1856). Zgodnie ze swoją nacjonalistyczną definicją bycia Niemcem chciał usuniąć obcokrajowców i obce słowa.

Cytaty

  1. „Kiedy opuszcza go szczęście, uważa mądrych za głupich.”

    (Tekst oryginalny: „Wenn das Glück ihn verläßt, gilt der Gescheite als dumm.”)

  2. „Trudności wydają się być tylko po to, żeby je przezwyciężać.”

    (Tekst oryginalny: „Die Schwierigkeiten scheinen nur da zu sein, um überwunden zu werden.”)

  3. „O, powiedz mi, jak nazywa się to zwierze, które może dużo znieść, które ma chyba największą gardziel i także największy żołądek? Nazywa się ono rekin w morzu i fiskus na lądzie.”

    (Tekst oryginalny: „Oh, sage mir, wie heißt das Tier, das vieles kann vertragen, das wohl den größten Rachen hat und auch den größten Magen? Es heißet Haifisch auf dem Meer und Fiskus auf dem Lande”.

  4. „Teoria jest suchym chlebem, przykład mlekiem matki.”

    (Tekst oryginalny: „Lehre ist trockenes Brot, Beispiel ist Muttermilch.”)

  5. „Czym jest świat, jeśli nie łączy go z tobą miłość? Czym jest świat, jeśli nie znalazłeś w nim miłości.”

    (Tekst oryginalny: „Was ist die Welt, wenn sie mit dir
    Durch Liebe nicht verbunden?
    Was ist die Welt, wenn du in ihr
    Nicht Liebe hast gefunden?”.)

  6. „Miłość, tylko miłość jest życiem!”

    (Tekst oryginalny: „Die Liebe, nur die Liebe ist Leben!”)

  7. „Największym draniem w całym kraju jest i pozostanie donosiciel.”

    (Tekst oryginalny: Der größte Lump im ganzen Land
    das ist und bleibt der Denunziant.”)

Dzieła (wybór)

Oprócz liryki politycznej August Heinrich Hoffmann von Fallersleben stworzył 550 pieśni dla dzieci, a do 80 z nich napisał także muzykę, przy czym współpracował ze śląskim kompozytorem Ernstem Richterem (1805–1876). Pisał także pieśni ludowe i patriotyczne. Najbardziej znane z nich są:

  • A, a, a, der Winter der ist da
  • Abend wird es wieder
  • Alle Vögel sind schon da
  • Auswanderungslied
  • Das Lied der Deutschen (Pieśń Niemców), której trzecia strofa jest obecnie hymnem narodowym Niemiec
  • Der Frühling hat sich eingestellt
  • Der Kuckuck und der Esel (Kukułka i osioł)
  • Ein Männlein steht im Walde
  • Kuckuck, Kuckuck, ruft’s aus dem Wald
  • Im Herbst (Jesienią)
  • Morgen kommt der Weihnachtsmann
  • Wer hat die schönsten Schäfchen
  • Winters Abschied („Winter ade, scheiden tut weh“)
  • Zwischen Frankreich und dem Böhmerwald

Pisma

  • Unpolitische Lieder I. Hoffmann und Campe, Hamburg 1841.
  • Unpolitische Lieder II. Hoffmann und Campe, Hamburg 1842.
  • Deutsche Lieder aus der Schweiz. Winterthur und Zürich 1843.
  • Fünfzig Kinderlieder von Hoffmann von Fallersleben nach Original- und bekannten Weisen mit Clavierbegleitung. Von Ernst Richter. Xaver und Wigand, Leipzig 1843.
  • Fünfzig neue Kinderlieder von Hoffmann von Fallersleben nach Original- und bekannten Weisen mit Clavierbegleitung. Von Ernst Richter. Friedrich Wassermann, Mannheim 1845.
  • Vierzig Kinderlieder von Hoffmann von Fallersleben nach Original- und Volks-Weisen mit Clavierbegleitung. Wilhelm Engelmann, Leipzig 1847.
  • Loverkens. Altniederländische Lieder. Von Hoffmann von Fallersleben, Dieterichsche Buchhandlung, Göttingen 1852.
  • Mein Leben: Aufzeichnungen und Erinnerungen (Moje życie. Notatki i wspomnienia). 6 tomów, Carl Rümpler, Hannover 1868–1870.

Literatura