Ernst Toller

Ernst Toller, ok. 1923. Źródło: Wikimedia Commons

Ernst Toller (ur. 1 grudnia 1893 w Szamocinie (niem. Samotschin); zm. 22 maja 1939 w Nowym Jorku) – pochodzenia żydowskiego niemiecki dramatopisarz, rewolucjonista, przewodniczący bawarskiej Niezależnej Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (niem. USPD – Unabhängige Sozialdemokratische Partei Deutschlands) i przywódca tymczasowej Bawarskiej Republiki Rad (niem. Bayerische Räterepublik). (bezwyznaniowy)

Po upadku Bawarskiej Republiki Rad został aresztowany w czerwcu 1919 r. i skazany na pięć lat więzienia, przy czym cudem uniknął kary śmierci. Już w okresie więzienia i później stał się znany przede wszystkim jako dramatopisarz i przedstawiciel literackiego ekspresjonizmu oraz autor literatury tendencyjnej w czasie Republiki Weimarskiej.

Jego najbardziej znanymi dramatami są Masse Mensch i Hinkemann oraz autobiograficzna publikacja Eine Jugend in Deutschland. Dzięki cyklowi wierszy Das Schwalbenbuch stał się też znany jako liryk.

Genealogia ↑

Ojciec Mendel Toller (pod wpływem wzrastającego antysemityzmu zmienił imię na Max), handlarz zbożem; matka Ida z domu Cohn, prowadziła rodzinny sklep kolonialny; – ożenił się 20 maja 1936 r. w Londynie z Christiane Grautoff (1917–1974).

Życiorys ↑

Ernst Toller uczęszczał od siódmego roku życia do szkoły ludowej w Szamocinie. Około 1905 r. ciężko zachorował i musiał na rok przerwać naukę. W latach 1906–12 uczęszczał do gimnazjum realnego w Bydgoszczy. Retrospektywnie później napisał o tej instytucji, że była to szkoła wychowująca uczniów w duchu militaryzmu, co rodziło jego sprzeciw. Zajmował się wówczas literaturą współczesną, która była w jego szkole zabroniona^[1].

Na ten okres przypadły też jego pierwsze próby literackie. Udział w szkolnej grupie teatralnej spowodował, że zapragnął zostać aktorem. W 1914 r. rozpoczął studiowanie ekonomii politycznej i historii literatury w Grenoble. Na początku I wojny światowe wrócił natychmiast do Niemiec. 9 sierpnia 1914 r. Toller wstąpił jako ochotnik do jednostki wojskowej Königlich Bayerisches 1. Fußartillerie-Regiment „vakant Bothmer“ w Monachium. Początkiem 1915 r. stacjonował w Germersheim, a później w Strasburgu. Walczył pod Verdun i wkrótce awansował na podoficera. W tym czasie powstały jego pierwsze wiersze przeciw wojnie.

W maju 1916 przeżył załamanie psychiczne oraz fizyczne i przebywał w sanatorium w Strasburgu i Ebenhausen. Ponieważ jego stan zdrowia bardzo wolno się poprawiał został w styczniu 1917 r. uznany za niezdolnego do dalszej służby wojskowej i zezwolono mu na kontynuowanie studiów na uniwersytecie w Monachium.

Ernst Toller zaczął studia prawnicze i filozoficzne. Wkrótce został przyjęty do kręgu skupionego wokół historyka literatury Artura Kutschera (1878–1960). Tutaj zawarł znajomość między innymi z Thomasem Mannem (1875–1955), Rainerem Marią Rilke. W tym samym roku został zaproszony przez wydawcę Eugena Diedericha (1867–1930) na spotkanie na zamku Lauenstein (Frankenwald) tzw. Lauensteiner Tagung. Dzięki niemu poznał także Maxa Webera (1864–1920), który zaprosił go na uniwersytet do Heidelbergu. W 1917 r. poznał m.in. Kurta Eisnera (1867–1919), Ericha Mühsama (1878–1934), Oskara Marię Grafa (1894–1967) i zbliżył się do kręgów pacyfistycznych związanych z Niezależną Socjaldemokratyczną Partią Niemiec (niem. Unabhängige Sozialdemokratische Partei Deutschlands, USPD), do której wstąpił.

W styczniu 1918 r. po udziale w strajku pracowników amunicji w Monachium był aresztowany i przymusowo skierowany na leczenie psychiatryczne[2]. Od lutego 1918 do września 1918 ponownie brał udział w I wojnie światowej. W listopadzie 1918 r. był członkiem komitetu rewolucyjnego w Monachium. Po zakończeniu wojny brał udział w rewolucji listopadowej (niem. Novemberrevolution) w 1918 r. w Bawarii. Po śmierci Kurta Eisnera został jego następcą jako przewodniczący bawarskiej USPD. Razem z Gustavem Landauerem (1870–1919) i Erichem Mühsamem należał do czołowych protagonistów powołanej do życia 7 kwietnia 1919 r. Bawarskiej Republiki Rad. Był przewodniczącym Centralnej Rady Robotników, Chłopów i Żołnierzy oraz komendantem sekcji Armii Czerwonej (niem. Roten Armee) w Bawarii jako zastępca komendanta miejskiego Czerwonej Armii w Monachium, Rudolfa Egelhofera (1896–1919).

Bezpośrednio po upadku Bawarskiej Republiki Rad wyznaczono nagrodę za jego schwytanie w wysokości 10.000 Marek. Ukrywał się u różnych osób i 4 czerwca 1919 r. został wyśledzony w mieszkaniu malarza Johannesa Reichela w Schwabing (dzielnica Monachium), aresztowany i oskarżony. Jego obrońcą w procesie 16 lipca 1919 r. przed monachijskim trybunałem był Hugo Haase (1863–1919). Jako świadek obrony wstawił się za Tollerem były jego nauczyciel akademicki Max Weber (1864–1920). Świadectwo renomowanego uczonego i mowy Hugo Haase spowodowały, że uniknął kary śmierci i został skazany tylko na 5 lat więzienia. Po pierwszych miesiącach w prowizorycznym więzieniu w Eichstätt resztę kary odbył od 3 lutego 1920 do 15 lipca 1924 w Niederschönenfeld, gdzie przebywali także m.in. Erich Mühsam i Ernst Niekisch (1920–1921).

Podczas pobytu w więzieniu bardzo dużo pisał. Oprócz wielu wierszy (Das Schwalbenbuch) napisał sztuki m.in. Masse Mensch (1919), Die Maschinenstürmer (1921), Hinkemann (1922), które z sukcesem wystawiane były na różnych scenach teatralnych we wczesnym okresie Republiki Weimarskiej, a Toller stał się znany jako dramaturg i liryk. Z okazji 100 przedstawienia napisanej w 1917/18 sztuki Die Wandlung (premiera w 1919 w Berlinie) bawarski rząd krajowy zaprononował mu w 1920 r. ułaskawienie, które Toller odrzucił, gdyż nie chciał być inaczej traktowany niż pozostali rewolucjoniści.

W 1920 r. Ernst Toller był kandydatem z ramienia USPD do Reichstagu. Od 21 czerwca 1921 do 6 kwietnia 1924 r. był członkiem bawarskiego Landtagu (do 8 listopada 1922 USPD, potem niezależny), ale z powodu pobytu w więzieniu nie brał udziału w jego obradach. Po zwolnieniu z więzienia został wydalony z Bawarii i zamieszkał w Berlinie i od 1924 r. działał tam jako pisarz.

Od 1926 r. był członkiem, założonej przez Kurta Hillera (1885–1972) Grupy Rewolucyjnych Pacyfistów (niem. Gruppe Revolutionärer Pazifisten), do której należeli m.in. Kurt Tucholsky (1890–1935) i przypuszczalnie Klaus Mann (1906–1949). 3 września 1927 r. Erwin Piscator (1893–1966) jego sztuką Hoppla, wir leben! otworzył w teatrze Theater am Nollendorfplatz tzw. Piscator-Bühne (Scena Piscatora).

Od 1928 r. Toller był członkiem Stowarzyszenia Przyjaciół Związku Sowieckiego (niem. Bund der Freunde der Sowjetunion), którego celem było zapobieżenie planowanej przez państwa kapitalistyczne wojnie przeciw Związkowi Radzieckiemu i rozpowszechnienie prawdziwego obrazu o nim.

W 1932 r. emigrował do Szwajcarii. Podczas jego pobytu w Zurychu nacjonaliści odebrali mu w 1933 r. obywatelstwo niemieckie. Potem przeprowadził się do Paryża, następnie do Londynu, gdzie poślubił Christiane Grautoff. Ostatecznie w 1836 r. osiadł w Stanach Zjednoczonych Ameryki, w Kalifornii. Ponieważ w sierpniu 1933 r. znalazł się na liście pozbawionych obywatelstwa niemieckiego jego późniejsze pisma zaliczane są do literatury emigracyjnej (niem. Exilliteratur). W 1933 r. również jego prace trafiły na listę dzieł zakazanych w Niemczech i zostały publicznie spalone.

W 1934 r. Toller przebywał w Moskwie, a w 1935 r. brał udział w organizowanym przez Ilja Grigorjewicza Erenburga (1891–1967), André Malraux (1901–1976), André Gide (1869–1951), Jean-Richarda Blocha (1884–1947) paryskim kongresie pisarzy broniących kultury. Członkami kongresu byli także m.in. Bertolt Brecht (1898–1956), Heinrich Mann (1871–1950), Anna Seghers (1900–1983) i Robert Musil (1880–1942). Początkiem maja 1939 r. uczestniczył w kongresie PEN-Clubu w Nowym Jorku, gdzie wygłosił swoją ostatnią mowę publiczną.

Ernst Toller od wielu lat cierpiał na depresję i 22 maja 1939 r. powiesił się w pokoju Mayflower Hotel w Nowym Jorku. Pogrzeb odbył się 5 dni później w Campbell Funeral Chapel na Manhattanie. Mowę nad trumną wygłosił m.in. Oskar Maria Graf (1894–1967). W imieniu jego przyjaciela Thomasa Manna (1875–1955) słowa pożegnania wypowiedział jego syn Klaus Mann (1906–1949). 28 maja 1939 r. Ernst Toller został skremowany w Ardsley. Jego prochy nikt nie odebrał i po latach zostały umieszczone na cmentarzu Ferncliff Cemetery and Mausoleum w Hartsdale w Nowym Jorku.

Dzieła (wybór) ↑

Literatura ↑

Linki ↑

Przypisy ↑