Paul Celan

Paul Celan (ur. 23 listopada 1920 w Czerniowce (obecnie Ukraina); zm. 20 kwietnia 1970 w Paryżu) – pochodzenia żydowskiego niemieckojęzyczny poeta i tłumacz rumuński, od 1955 naturalizowany Francuz. Właściwie nazywał się po rumuńsku Ancel, a Celan to anagram tego nazwiska. Autor nowatorskich dzieł, często uważany za największego poetę niemieckojęzycznego od czasu Rainera Marii Rilke (1875–1926). Tomik wierszy Mak i pamięć zjednał mu miano poety holokaustu. Najbardziej jego znanym wierszem jest Fuga śmierci. Od 1988 roku przyznawana jest Nagroda im. Paula Celana za wybitne dokonania w zakresie tłumaczenia.

Paul Celan, 1938. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec : Leo Antschel-Teitler (ur. 1890);
• Matka : Friederike z domu Schrager (ur. 1895);
• Ożenił się : w 1952 z Gisèle de Lestrange;
• Dzieci : syn Éric (ur. 1955).

Życiorys i twórczość

Paul Celan uczęszczał początkowo do niemieckiej szkoły podstawowej, potem do żydowskiej, pięć lat do rumuńskiego gimnazjum państwowego w Czerniowce i do zdania matury w dniu 3 czerwca 1938 roku do państwowego gimnazjum ukraińskiego. W tym samym roku rozpoczął we Francji studia medyczne w Tours, ale po roku wrócił do Rumunii, aby studiować tam romanistykę. Po wkroczeniu wojsk niemieckich do Rumunii wraz z rodziną został deportowany w czerwcu 1942 roku do getta, a potem rodzina trafiła na roboty przymusowe w okolicach Hajsyn na Ukrainie. Tam zginęli jego rodzice, ojciec na tyfus, a matka zastrzelona przez esesmana. Te przeżycia odcisnęły piętno na całym jego życiu, a niesłuszne poczucie winy za ich śmierć odnaleźć można w jego wierszach. Od lipca 1942 do lutego 1944 roku Paul Celan wykonywał prace przymusowe przy budowie dróg. Po zajęciu Czerniowiec przez Armię Czerwoną w sierpniu 1944 roku wrócił w grudniu tegoż roku do rodzinnej miejscowości i kontynuował studia. Od 1945 roku studiował w Bukareszcie. Później pracował tam jako tłumacz i lektor. W 1947 roku uciekł przez Węgry do Wiednia.

W Wiedniu Paul Celan poznał Ingeborg Bachmann (1926–1973), z którą połączył go związek miłosny. Poświęcił jej zbiór wierszy Mak i pamięć (Mohn und Gedächtnis, 1952), z wierszem Fuga śmierci (Todesfuge) poświęconym zamordowanym Żydom przez nacjonalistów. W Wiedniu zadebiutował w 1948 roku tomem wierszy Piasek z urn (Der Sand aus den Urnen). W tym samym roku opuścił Wiedeń i udał się do Paryża, gdzie pełnił funkcję lektora języka niemieckiego i tłumacza w „École normale supérieure”. W 1955 r. otrzymał obywatelstwo francuskie.

Paul Celan otrzymał w 1960 roku Nagrodę im. Georga Büchnera. W tym samym roku wzrosły na sile, nieuzasadnione zarzuty dotyczące plagiatu wnoszone przez Claire Goll (1891–1977), wdowę po poecie Iwanie Gollu (1891–1950), z którym Celan się przyjaźnił, i którego wiersze tłumaczył, podobnie jak twórczość Jeana Cocteau (1889–1963), Arthura Rimbaud (1854–1891), Paula Valéry (1871–1945), René Chara (1907–1988) i wielu innych. Te zarzuty prześladowały Celana do końca życia. Począwszy od 1965 roku Celan przebywał kilka razy w zakładzie psychiatrycznym, gdzie napisał kilka tekstów w języku hebrajskim. Kiedy w obłąkańczym szale zaatakował żonę nożem, małżonkowie postanowili w listopadzie 1967 roku zamieszkać oddzielnie, ale nadal pozostali w kontakcie.

24 lipca 1967 roku Paul Celan spotkał we Fryburgu w Bryzgowi filozofa Martina Heideggera (1889–1976) i następnego dnia odbył wycieczkę do chaty Heideggera w Todtnauberg. 1 sierpnia tegoż roku napisał też wiersz zatytułowany Todtnauberg. Pomimo ambiwalentnego stosunku do Heideggera prowadził z nim korespondencję. W grudniu 1967 roku Celan podróżował do Berlina Zachodniego, gdzie odwiedził pamiątkowe miejsce kaźni Plötzensee, w którym nacjonaliści w latach 1933–1945 wykonali 2891 wyroków śmierci. Z tej okazji napisał wiersz DU LIEGST im großen Gelausche. W swojej twórczości respektował zasadę wyznawaną także przez jego przyjaciół poetów m.in. René Chara (1907–1988) i Nelly Sachs (1891–1970), że język musi uwolnić się od historii i używać słów stosownych do strasznego losu jaki ich spotkał. Za swój obowiązek moralny i estetyczny uważał stworzenie „kontr–języka”, który bezlitośnie oskarżał język i kulturę niemiecką, których efektem była zagłada Żydów. Cała jego twórczość związana jest ze współczesną poezją hermetyczną i symboliczną, zwłaszcza z Baudelaire'em i Rilke.

W 1968 roku Paul Celan przyłączył się do redakcji czasopisma „L'Éphémère”. Kilka miesięcy przed śmiercią podróżował w październiku 1969 roku do Jerozolimy, gdzie wygłosił kilka odczytów.

Okoliczności śmierci Paula Celana nie są dokładnie znane. Przypuszczalnie 20 kwietnia 1970 roku popełnił samobójstwo skacząc z most Pont Mirabeau do Sekwany. Zwłoki Celana znaleziono 1 maja 1970 roku koło Courbevoie, 10 kilometrów od Paryża. Został pochowany 12 maja na Cimetière parisien de Thiais w departamencie Val-de-Marne.

Dzieła (wybór)

• Piasek z urn (Der Sand aus den Urnen), 1948.
• Mak i pamięć (Mohn und Gedächtnis), 1952.
• Od progu do progu (Von Schwelle zu Schwelle), 1955.
• Krata mowy (Sprachgitter), 1959.
• Der Meridian (mowa wygłoszona z okazji nadania Nagrody im. Georga Büchner w 1960), 1961.
• Róża niczyja (Die Niemandsrose), 1963.
• Zwrot w oddychaniu (Atemwende), 1967.
• Babie słońca (Fadensonnen), 1968.
• Przymus światła (Lichtzwang), 1970.
• Śnieżna rola (Schneepart, wydany posmiertnie), 1971.

Literatura

• Laurent Cohen: Paul Celan, Paris, Jean Michel Place, 2000.
• Andréa Lauterwei: Paul Celan, Paris, Belin, 2005.