Alfred Andersch

Alfred Hellmuth Andersch (ur. 4 lutego 1914 w Monachium; zm. 21 lutego 1980 w Berzonie w kantonie Ticino, Szwajcaria) - niemiecki pisarz i autor powojennej literatury krytycznej wobec współczesnych wydarzeń na świecie. W licznych esejach podejmował dyskusje polityczne. Był wydawcą czasopism literackich, redaktorem radiowym i współzałożycielem „Grupy 47” („Gruppe 47”). W swoich pismach portretował przede wszystkim autsajderów.

Genealogia

  • Ojciec : Alfred Andersch (1875–1929), agent ubezpieczeniowy i kupiec;
  • Matka : Hedwig z domu Watzek (1884–1976);
  • Ożenił się : 1) w maju 1935 (rozwód w 1943) z Angeliką Albert, 2) w 1950 z Giselą Groneuer z domu Dichgans (1913–1987), malarka;
  • Dzieci : 3 z drugiego małżeństwa.

Życiorys i twórczość

Alfred Andersch urodził się 4 lutego 1914 roku w Monachium jako syn pochodzącego z Prus Wschodnich agenta ubezpieczeniowego i handlarza nieruchomościami Alfreda Anderscha (1875–1929) oraz jego pochodzącej z Czech żony Hedwig z domu Watzek (1884–1976). Z powodu złych ocen musiał opuścić elitarne Gimnazjum im. Wittelsbachów w Monachium i rozpoczął naukę księgarstwa. Wspomnienia z tego okresu opracował w noweli Ojciec mordercy (Der Vater eines Mörders, 1980), przy czym przekazał nie tylko swoje traumatyczne niepowodzenie z gimnazjum, lecz także obraz panującego wówczas modelu społecznego. Na przykładzie lekcji greki, które prowadził dyrektor gimnazjum i ojciec późniejszego SS-Reichsführera Heinricha Himmlera Gebhard Himmler (1865–1936), Andersch próbuje pokazać załamanie mieszczańsko-humanistycznych ideałów wychowania na tle autorytarnego systemu.

W opozycji do ojca o poglądach nacjonalistycznych, który już w 1920 roku wstąpił do NSDAP, Alfred Andresch po ukończeniu nauki księgarstwa został w 1930 roku członkiem Komunistycznej Partii Niemiec. W wieku 18 lat został kierownikiem komórki Komunistycznego Związku Młodych Niemiec w południowej Bawarii (żadne dokumenty tego nie potwierdzają). Według własnych słów spędził w 1933 roku trzy miesiące w obozie koncentracyjnym w Dachau. Jednak prowadzone poszukiwania w archiwum obozu w Dachau przez pisarza i publicystę Bernharda Setzweina (ur. 1960) nie potwierdzają tego faktu. We wrześniu 1933 Andersch był podobno ponownie aresztowany i przesłuchiwany. W obawie przed prześladowaniami zrezygnował z aktywności politycznej. Od 1933 do 1937 roku był urzędnikiem w Monachium, od 1937 pracował w dziale reklamy hamburskiej fabryki papieru fotograficznego. W 1940 został powołany do Wehrmachtu i wysłany do okupowanej Francji. Ponieważ jego żonę uznano za pół-Żydówkę został zwolniony 12 marca 1941 roku ze służby w Wehrmachcie, ale w 1943 - po rozwodzie - ponownie powołano go do wojska. 6 czerwca 1944 zdezerterował (co budzi wątpliwości m.in. dr Rolfa Seuberta) i dostał się do niewoli amerykańskiej, o czym napisał w autobiograficznym opowiadaniu Wiśnie wolności (Die Kirschen der Freiheit, 1952). Historię opowiedzianą w Wiśniach wolności podważają badacze jego twórczości, powołując się na jego pismo Amerykanie – pierwsze wrażenie (Amerikaner – Erster Eindruck), które powstało siedem lat wcześniej. Największy wpływ w tym czasie wywarła na niego egzystencjalna filozofia Jean-Paul Sartre'a (1905–1980).

Po zwolnieniu z niewoli Alfred Andersch pracował jako asystent redaktora Ericha Kästnera (1899–1974) w monachijskiej gazecie „Neue Zeitung”. Razem z Hansem Wernerem Richterem (1908–1993) wydawał miesięcznik „Der Ruf”, zakazany w 1947 przez Amerykanów. Aby założyć nowe czasopismo, skupiające się faktycznie na literaturze, zorganizował razem z Richterem spotkanie, które później przeszło do historii jako pierwsze posiedzenie „Grupy 47”.

W 1948 roku Alfred Andersch został założycielem i kierownikiem programu radiofonicznego „Abendstudio” w rozgłośni we Frankfurcie nad Menem, od 1951 kierował redakcją „Feature” w rozgłośni w Hamburgu i Frankfurcie. „Abendstudio” prezentowało literacką, filozoficzną i muzyczną awangardę, analizowało tradycje władzy państwowej i rasistowskiej, które umożliwiły powstanie nacjonalizmu. Jako wydawca serii książek „studio frankfurt” (1952-1954) i czasopisma „Texte und Zeichen” (1955-1957), jak również jako założyciel i kierownik redakcji „Radio-Essay“ w Süddeutscher Rundfunk (razem z Hansem Magnusem Enzensbergerem (ur. 1929)) wspierał literaturę awangardową swojego okresu przykładowo Arno Schmidta (1914–1979) i Helmuta Heißenbüttela (1921–1996).

W 1950 roku ożenił się z malarką Giselą Groneuer z domu Dichgans (1913–1987), z którą zamieszkał w 1952 na zamku Kerpen koło Daun w paśmie górskim Eifel w Nadrenii Palatynacie, a później w Hamburgu. W 1958 roku Alfred Andersch z żoną przeprowadził się do Berzony (Valle Onsernone) w Szwajcarii, gdzie przebywali także Golo Mann (1909–1994) i Max Frisch (1911–1991). Obywatelstwo szwajcarskie otrzymał w 1972 roku. Z Szwajcarii odbył liczne podróże, m.in. do Rzymu, Berlina, Meksyku, Hiszpanii i Portugalii. W 1965 roku był kierownikiem telewizyjnej ekspedycji filmowej do Arktyki.

Dzięki licznym esejom, słuchowiskom, opowiadaniom, sprawozdaniom z podróży i powieściom Alfred Andersch należy do najwybitniejszych krytyków okresu powojennego. Tematem przewodnim jego pism jest wolność woli jednostki. Temat ten pojawia się w noweli autobiograficznej Wiśnie wolności oraz m.in. w powieściach Zanzibar albo ostatni powód (Sansibar oder der letzte Grund, 1957) i Efraim. W powieści Zanzibar albo ostatni powód pokazuje ucieczkę pięciu mężczyzn przed systemem totalitarnym, a w powieści Efraim głównym bohaterem jest przebywający na emigracji żydowski publicysta, który bezskutecznie usiłuje wyrwać się ze swojej rzeczywistości. Pomimo domieszki egzystencjalnej zapatrywanie Anderscha pozostaje zupełnie konserwatywne: „Sztuka ucieleśnia wolność i dlatego w naturalny sposób przeciwstawia się władzy.” (Rhys Williams)

Grób Alfreda Andersch
Grób Alfreda i Giseli Andersch w Berzona.
Źródło: Wikimedia Commons

Za twórczość Alfred Andersch wyróżniony został następującymi nagrodami: Deutscher Kritikerpreis (1958), Nelly-Sachs-Preis (1967), Charles-Veillon-Preis (1968) i Großer Literaturpreis der Bayerischen Akademie der Schönen Künste (1975).

Postępowanie Alfreda Anderscha w trakcie II wojny światowej i jego wpływ na twórczość literacką pisarza zostały zakwestionowane przez pisarza Winfrieda G. Sebalda (1944–2001).

Dzieła (wybór)

Powieści

  • Sansibar oder der letzte Grund (1957),
  • Die Rote (1960),
  • Efraim (1967),
  • Winterspelt (1974; pol. wyd. Spisek w Winterspecie, 1979).

Opowiadania

  • Geister und Leute (1958),
  • Ein Liebhaber des Halbschattens (1963),
  • Ein Auftrag für Lord Glouster (1969),
  • Tochter (1970; pol. wyd. Córka, 1975),
  • Mein Verschwinden in Providence (1971),
  • Weltreise auf deutsche Art (1977),
  • Der Vater eines Mörders (1980; pol. wyd. Ojciec mordercy, 1980),
  • Flucht in Etrurien (1981),
  • Erinnerte Gestalten (1986).

Słuchowiska

  • Paris ist eine ernste Stadt (1955),
  • Fahrerflucht (1957),
  • Aktion ohne Fahnen (1958),
  • Der Albino (1960),
  • In der Nacht der Giraffe (1960),
  • Der Tod des James Dean (według tekstu Johna Dos Passosa, 1960).
  • Deutsche Literatur in der Entscheidung (1948),
  • Die Blindheit des Kunstwerks und andere Aufsätze (1965),
  • Öffentlicher Brief an einen sowjetischen Schriftsteller, das Überholte betreffend (1977),
  • Ein neuer Scheiterhaufen für alte Ketzer (1979),
  • Es gibt kein fremdes Leid (razem z Konstantinem Simonowem, 1981).

Sprawozdania z podróży

  • Wanderungen im Norden (1962),
  • Aus einem römischen Winter (1966),
  • Hohe Breitengrade oder Nachrichten von der Grenze (1969)
  • Norden Süden rechts und links (1972).

Wiersze i przekłady poetyckie wydał w Band empört euch der himmel ist blau (1977).

Literatura

Autor: Roman Penkała