Alfred Lichtwark

Alfred Lichtwark (ur. 14 listopada 1852 w Hamburgu-Reitbrook, zm. 13 stycznia 1914 w Hamburgu) – niemiecki historyk sztuki, dyrektor muzeum Kunsthalle w Hamburgu i pedagog. Należał do założycieli edukacji muzealnej i ruchu wychowania przez sztukę. (wyznanie luterańskie)

Alfred Lichtwark. Fotografia wykonana przez Rudolfa Dührkoopa, 1899. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec: Friedrich Johann Carl Ernst (1804–69), gospodarz i właściciel młyna, syn leśnika Johanna Christiana w Ravenhorst i Marie Juliane Carstens;
• Matka: Helene Johanna Henriette z domu Bach (1829–1909), potomkini Jana Sebastiana Bacha;
• Rodzeństwo: 3 z pierwszego małżeństwa ojca;
• Stan cywilny: kawaler.

Życiorys

Reitbrooker Mühle, 1818. Źródło: Wikimedia Commons

Alfred Lichtwark był synem młynarza Friedricha Johanna Carla Ernsta Lichtwarka, właściciela młyna Reitbrooker Mühle i jego żony Helene Johanny Henriette z domu Bach, potomkini Jana Sebastiana Bacha. W 1858 roku ojciec zbankrutował i musiał sprzedać cały majątek. Rodzina przeprowadziła się do Hamburga, gdzie ojciec prowadził kiepsko prosperującą karczmę. Alfred Lichtwark uczył się w szkole mieszczańskiej (niem. Bürgerschule), gdzie od 1866 roku był też nauczycielem pomocniczym. Po ukończeniu szkoły i konfirmacji w 1867 roku nadal pracował jako pomocniczy nauczyciel, a od 1868 uczył w szkole przy kościele św. Jakuba w Hamburgu (1871–75 jako nauczyciel). W ten sposób istotnie przyczyniał się do utrzymania rodziny.

W 1873 roku zdał maturę w Christianeum w Altonie. Dzięki otrzymanemu stypendium, Alfred Lichtwark studiował sztukę i pedagogikę w Dreźnie, Lipsku i Berlinie. Po ukończeniu studiów pracował w kilku szkołach ludowych i mieszczańskich w Berlinie. Niezadowolenie z ówczesnej pedagogiki nasunęło mu już w Berlinie pomysł reformy szkolnictwa i pedagogiki. W 1884 roku został w Berlinie bibliotekarzem w Kunstgewerbemuseums, którego dyrektorem był Julius Lessing. Kontakt ze znanymi osobistościami oraz przebywającymi w muzeum i bibliotece uczonymi przyczynił się do pogłębienia jego wiedzy naukowej, a przez działalność publicystyczną rozwinął swoje zdolności pisarskie.

Alfred Lichtwark. Autor: Leopold Karl Walter Graf von Kalckreuth, 1912. Źródło: Wikimedia Commons

W 1885 roku doktoryzował się w Lipsku pracą zatytułowaną Die Kleinmeister als Ornamentisten (Mali mistrzowie jako ornamentaliści, w 1888 jako rozszerzenie tego pisma ukazała się praca Der Ornamentstich der deutschen Frührenaissance nach seinem sachlichen Inhalt). Od 1886 roku Alfred Lichtwark był dyrektorem muzeum sztuki Kunsthalle w Hamburgu, którego zbiory systematycznie powiększał. W trakcie kilku lat kierowane przez niego muzeum stało się jedną z czołowych placówek tego typu w Niemczech. Obecny stan posiadania muzeum w Hamburgu bazuje na podstawach stworzonych przez Alfreda Lichtwarka. Z jednej strony odkrył ponownie i nabył główne dzieła hamburskich malarzy średniowiecznych Mistrza Bertrama i Mistrza Francke, z drugiej strony kupował prace niemieckich romantyków Caspara Davida Friedricha i Philippa Otto Runge oraz dzieła współczesnych malarzy jak Lovis Corinth, Wilhelm Leibl, Adolph Menzel, Wilhelm Trübner, Ferdinand Georg Waldmüller, Hans Thoma,  Max Liebermann i Max Slevogt. Zbiory niemieckiego malarstwa XIX-wiecznego w Kunsthalle stały się porównywalne ze zbiorami Galerii Narodowej w Berlinie. Wzbogacił też Kunsthalle o obrazy impresjonistów francuskich jak Courbet, Manet, Monet, Sisley, Renoir, Bonnard i Vuillard. Mniej uwagi Alfred Lichtwark poświęcał rzeźbie, ale rozbudował zbiory francuskich medalionów, przez co ożywił zainteresowanie tym rodzajem sztuki w Niemczech. Dzięki praktyce zakupowej i intensywnej pracy publicystycznej udało mu się spopularyzować zrozumienie dla ówczesnej sztuki współczesnej.

Podejmował podróże do Drezna, Weimaru, Frankfurtu nad Menem, Genewy, Paryża, Londynu i Sztokholmu, gdzie szukał kolejnych dzieł do zbiorów muzealnych. Sprowadził do muzeum ołtarz z Grabowa (Meklemburgia-Pomorze Przednie) wykonany przez Mistrza Bertrama, który do 1842 roku znajdował się w kościele św. Piotra w Hamburgu. Ołtarz w Kunsthalle wystawiono pierwszy raz w 1906 roku.

Alfred Lichtwark był urodzonym nauczycielem. Wszystko, co zawarł w wypowiedziach, odczytach, książkach, esejach i listach oraz co czynił dla muzeum służyło celom pedagogicznym. Najlepiej pokazują to jego wczesne listy do rodzeństwa. W Hamburgu wpłynął na administrację listami do „Komisji ds. administracji muzeum Kunsthalle”, które dawały wgląd w problemy polityki kulturalnej i w jego plany. Perspektywy wychowawcze Lichtwarka nie ograniczyły się tylko do sztuki na wysokim poziomie i jego najdoskonalszego instrumentu Kunsthalle. W rocznikach Hamburskiego Towarzystwa Przyjaciół Sztuki dawał owocne impulsy do każdego rodzaju twórczości amatorskiej: introligatorstwa, drzeworytu, wycinanek i tkactwa. Szczególną jego uwagę przyciągała fotografia amatorska, sztuka ogrodowa, pielęgnacja kwiatów, bukieciarstwo i inne rodzaje działalności amatorskiej. Jednak chyba najważniejsza dla Lichtwarka była sztuka w szkole. W tym celu napisał pismo Übungen in der Betrachtung von Kunstwerken, w którym przedstawiał uczniom dzieła sztuki znajdujące się w muzeum. W 1896 roku otworzył w muzeum wystawę zatytułowaną „Jak dzieci myślą i malują”. Dlatego też uważany jest za twórcę edukacji muzealnej i założyciela organizacji Kunsterzieher, promującej sztukę w szkołach, której pierwsze posiedzenie odbyło się 28 i 29 września 1901 roku w Dreźnie. Podczas tego spotkania wygłosił dwa referaty Der Deutsche der Zukunft (Niemiec przyszłości) i Die Anleitung zum Genuß der Kunstwerke (Wprowadzenie do korzystania z dzieł sztuki).

Grób Alfreda Lichtwarka na tzw. „Althamburgischer Gedächtnisfriedhof“ części Cmentarza Ohlsdorf w Hamburgu. Źródło: Wikimedia Commons

Alfred Lichtwark był dyrektorem muzeum do końca życia. Zmarł 13 stycznia 1914 w Hamburgu z powodu raka żołądka. Podczas uroczystości pogrzebowej mowę w Altes Krematorium (Hamburg-Alsterdorf) wygłosił jego przyjaciel Max Liebermann. Urnę z prochami Alfreda Lichtwarka złożono na Cmentarz Ohlsdorf w Hamburgu (Grób 24). Następcą Lichtwarka w Kunsthalle został Gustav Pauli.

Dzieła (wybór)

• Der Ornamentstich der deutschen Frührenaissance nach seinem sachlichen Inhalt, Berlin, 1888.
• Herrmann Kauffmann und die Kunst in Hamburg: von 1800 - 1850, München, 1893.
• Wege und Ziele des Dilettantismus, München, 1894.
• Hamburg, Dresden, 1897.
• Die Wiedererweckung der Medaille, Dresden, 1897 (online).
• Blumenkultus: Wilde Blumen, Dresden, 1897.
• Hans Holbeins Bilder des Todes. Reproducirt nach den Probedrucken und der Lyonner Ausgabe von 1547 in der Kunsthalle zu Hamburg, Hamburg 1897 (online).
• Verzeichniss der Gemälde neuerer Meister: Kunsthalle zu Hamburg. Geschichte und Organisation der Kunsthalle, Hamburg, 1897.
• Deutsche Königsstädte: Berlin, Potsdam, Dresden, München, Stuttgart, Dresden, 1898.
• Meister Francke: 1424, Hamburg, 1899.
• Matthias Scheits als Schilderer des Hamburger Lebens 1650 - 1700, Hamburg, 1899.
• Die Seele und das Kunstwerk: Böcklinstudien, Berlin, 1899 (online).
• Übungen in der Betrachtung von Kunstwerken: nach Versuchen mit einer Schulklasse herausgegeben von der Lehrervereinigung zur Pflege der künstlerischen Bildung, Dresden, 1900.
• Palastfenster und Flügelthür, Berlin, 1901.
• Meister Bertram: tätig in Hamburg 1367 - 1415, Hamburg, 1905.

Literatura

• Hentzen, Alfred, "Lichtwark, Alfred" w: Neue Deutsche Biographie 14 (1985), s. 467-469; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd118572652.html#ndbcontent

Linki

• Pisma Alfreda Lichtwarka i o nim w Deutsche Digitale Bibliothek.