Theodor W. Adorno

Theodor W. Adorno, właściwie Theodor Ludwig Wiesengrund (ur. 11 września 1903 we Frankfurcie nad Menem; zm. 6 sierpnia 1969 w Visp, Szwajcaria) – niemiecki filozof, socjolog, filozof muzyki i kompozytor. Razem z Maxem Horkheimerem zaliczany jest do głównych przedstawicieli teorii krytycznej, która znana jest też pod nazwą „szkoły frankfurckiej”. Z Horkheimerem, którego poznał podczas studiów, połączyły go dożywotnia przyjaźń i wspólna praca.

Praca Theodora Adorno jako filozofa i socjologa wpisuje się w tradycję Georga Wilhelma Friedricha Hegla, Karola Marksa i Sigmunda Freuda. Jego bezkompromisowa krytyka społeczeństwa kapitalistycznego znalazła oddźwięk wśród studentów, uważany był zarówno przez zwolenników, jak i krytyków za jednego z intelektualnych ojców niemieckiego ruchu studenckiego. Choć podzielał krytykę studentów dotyczącą tendencji naprawczych późnokapitalistycznego społeczeństwa, to jednak dystansował się od działań ruchu studenckiego z powodu jawnego łamania zasad i gotowości do użycia przemocy.

Adorno
Theodor W. Adorno (1964).
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Oskar Alexander Wiesengrund (1870–1946), kupiec we Frankfurcie nad Menem, hurtownik wina;
  • Matka: Maria Calvelli Adorno della Piana (1865–1952), śpiewaczka;
  • Żona: od 1937 Margarethe (Gretel) Karplus (1902–1993), studiowała w Berlinie, dr filozofii, chemiczka, przyjaźniła się z Ernstem Blochem i Walterem Benjaminem, sekretarka, lektorka i współpracowniczka męża; bezdzietny.

Życiorys

Pochodzenie i nazwisko

Theodor Adorno urodził się 11 września 1903 we Frankfurcie nad Menem jako Theodor Ludwig Wiesengrund. Był jedynym dzieckiem hurtownika wina Oscara Alexandera Wiesengrunda (1870–1946) i śpiewaczki Marii Calvelli Adorno della Piana (1865–1952). Katolicka matka była córką pochodzącego z Genui oficera Franza Cavelli, który uczył od ok. 1860 roku szermierki we Frankfurcie nad Menem. Jako śpiewaczka występowała na cesarskim dworze w Wiedniu, w Wiedeńskiej Operze, Teatrze Miejskim w Kolonii i Rydze. Ojciec Oscar Alexander Wiesengrund pochodził z żydowskiej rodziny i w okresie narodzenia był jeszcze wyznania mojżeszowego,[1], dopiero później konwertował na protestantyzm.

Dodanie nazwiska matki do nazwiska ojca było podobno jej życzeniem, które zostało spełnione później. Podczas pierwszych publikacji posługiwał się nazwiskiem „Wiesengrund”, wcześnie jednak zastosował w swojej działalności publicystycznej podwójne nazwisko „Wiesengrund-Adorno“. Skrót „W. Adorno“ zaczął używać podczas publikacji na emigracji w Ameryce. W dokumencie przyznającym mu obywatelstwo amerykańskie widnieje jako „Theodore Adorno“.[2] Jednakże swoje publikacje wydawał jako Theodor W. Adorno.

Okres do 1924 roku

Theodor Adorno został ochrzczony w kościele rzymsko-katolickim. W przeciwieństwie do przyjaciół z młodości Leo Löwenthala i Ericha Fromma, nie miał szczególnego związku z religią przodków ojca. Ścisły związek z judaizmem uzyskał dopiero pod wrażeniem ludobójstwa dokonywanego na Żydach.[3] Publicystka i przyjaciółka rodziny Dorothea Razumovsky ujęła to tak: „Nie tolerancyjny ojciec, lecz Hitler uczynił go Żydem”.[4]

Od matki i jej siostry, która mieszkała w ich domu nauczył się gry na fortepianie. Oprócz nauki w szkole uczył się kompozycji u Bernharda Seklesa. W 1921 roku zdał maturę w Kaiser-Wilhelms-Gymnasium (obecnie Freiherr-vom-Stein-Schule) we Frankfurcie nad Menem. Jako abiturient zafascynowany był właśnie wydaną książką Teoria powieści Georga Lukácsa i Duchem utopizmu Ernsta Blocha. W gimnazjum nauczył się języka łacińskiego, greckiego i francuskiego, a później podczas emigracji także angielskiego. Na uniwersytecie we Frankfurcie nad Menem studiował od 1921 roku filozofię u Hansa Corneliusa, muzykologię, psychologię i socjologię u Gottfrieda Salomona-Delatoura i Franza Oppenheimera. W tym samym czasie rozpoczął działalność jako krytyk muzyczny. Na uniwersytecie spotkał w 1922 roku podczas seminarium Maxa Horkheimera, z którym się zaprzyjaźnił i podzielał poglądy teoretyczne. Także z Walterem Benjaminem, którego poznał przez Siegfrieda Kracauera połączyła go długotrwała przyjaźń. Studia ukończył w 1924 roku dysertacją o fenomenologii Edmunda Husserla.

Pobyt w Wiedniu (1925–1926)

W marcu 1925 roku Theodor Adorno udał się do Wiednia, gdzie uczył się kompozycji u Albana Berga, ucznia Arnolda Schönberga i jednocześnie gry na fortepianie u Eduarda Steuermanna. Adorno cenił Schönberga jako „rewolucyjnego odnowiciela przekazanego stylu komponowania” i uhonorował go później w Filozofii nowej muzyki (1949). Osobiście powstała między nimi „wzajemna antypatia”.[5] Schönberg uważał styl pisarski Adorno za „zmanierowany, a tworzenie pojęć muzyczno-teoretycznych za niezrozumiałe” oraz sądził, że publicznie szkodzi nowej muzyce (niem. Neue Musik).[6] Muzyczno-estetyczny szacunek i sympatia Adorno dotyczyła przede wszystkim Albana Berga, z którym utrzymywał przyjacielski kontakt, który znalazł wyraz w jego korespondencji, trwającej do 1935 roku do śmierci Berga. Później opublikował monografię Berg. Der Meister des kleinsten Übergangs (1968).

Już w pierwszym roku pobytu w Wiedniu Theodor Adorno napisał eseje o dziełach Berga i Schönberga. Kontynuował przy tym rozpoczętą jeszcze w okresie studenckim działalność krytyczno-muzyczną, która umożliwiła mu w 1928 roku wejście do redakcji awangardowego czasopisma muzycznego Anbruch. Dążenie Adorna do uczynienia z czasopisma polityczno-muzycznego instrumentu do przeforsowania nowej muzyki, spotkało się ze sprzeciwem redakcji, z której w 1931 roku oficjalnie odszedł.

Lata pobytu wiedeńskiego były najaktywniejszym okresem działalności kompozytorskiej Theodora Adorno. Znaczną część jego kompozycji stanowiły pieśni fortepianowe, a oprócz tego napisał utwory orkiestrowe, muzykę kameralną na skrzypce i chóralną a-cappella oraz opracował ludowe pieśni francuskie.

Razem z Bergiem uczęszczał na odczyty Karla Krausa. W tym czasie poznał Georga Lukácsa, który jako emigrant żył tutaj w trudnych warunkach. Bergowi wyznał, że Lukács „wpłynął na niego bardziej niż ktokolwiek inny”. Jego Teorię powieści podziwiał już jako maturzysta, a ukończona w 1922 roku książka Historia i świadomość klasowa stały się ważne dla recepcji Marksa (jak również jego bliskich przyjaciół).[7] Bliska przyjaźń połączyła go też z praskim pisarzem i muzykiem Hermannem Grabem. Intelektualne i artystyczne środowisko wiedeńskiej moderny na przełomie wieków trwale ukształtowało nie tylko teorię muzyczną Adorno, lecz także jego pojmowanie sztuki.[8]

Na okres wiedeński przypada też trzytygodniowy pobyt we wrześniu 1925 z Siegfriedem Kracauerem w Zatoce Neapolitańskiej (wł. Golfo di Napoli), gdzie wymieniał poglądy z Walterem Benjaminem i Alfredem Sohn-Rethelem. Martin Mittelmeier interpretuje ten pobyt jako punkt zwrotny w intelektualnej biografii Adorno. Tutaj pod wpływem Benjamina znalazł najistotniejszą formę dla przedstawienia swoich tekstów, „konstelację”.[9]

Okres frankfurcki (1926–1934)

Po powrocie do Frankfurtu nad Menem Theodor Adorno prowadził muzyczną działalność publicystyczną i komponował. Oprócz tego rozpoczął pracę nad pismem habilitacyjnym. Wyniki szczegółowego zajmowania się psychoanalizą opracował w obszernej filozoficzno-psychologicznej rozprawie pt. Pojęcie nieświadomości w transcendentalnej teorii duszy (Begriff des Unbewußten in der transzendentalen Seelenlehre), którą przedłożył swojemu promotorowi pracy doktorskiej Corneliusowi. Po tym jak Cornelius wyraził wątpliwości, do których przyłączył się jego asystent Horkheimer, Adorno wycofał się w 1928 roku z zamiaru habilitacji. Cornelius skrytykował tekst i uznał, że jest mało oryginalny, i że Adorno sparafrazował jego własne myśli.[10]

Lata 1928–1930 były dla Theodora Adorno okresem niepewności zawodowej. Bezskutecznie zabiegał o stałą posadę krytyka muzycznego w wydawnictwie Ullstein w Berlinie. Liczne kompozycje i artykuły muzyczno-krytyczne z tego okresu świadczą o niesłabnącej produktywności. O finansową sytuację nie musiał się troszczyć, gdyż wciąż otrzymywał wsparcie od ojca. W tych latach Theodor Adorno przebywał kilkakrotnie w Berlinie u zaręczonej z nim chemiczki Gretel Karplus. Z nią odbył także kilka podróży m.in. do Amorbach, Włoch i Francji. Podczas pobytów w Berlinie spotkał się z wieloma pisarzami i artystami, do których należeli Ernst Bloch, Kurt Weill, Hanns Eisler i Bertolt Brecht.

Theodor Adorno koncentrował się cały czas nad napisaniem drugiego pisma habilitacyjnego. W 1929 roku przyjął propozycję habilitacji na katedrze filozofii u nowo powołanego teologa ewangelickiego Paula Tillicha. W ciągu roku napisał pracę o duńskim filozofie i krytyku Hegla Kierkegaardzie pt. Kierkegaard – Konstrukcja estetyki (Kierkegaard – Konstruktion des Ästhetischen) i w lutym 1931 roku habilitował się na uniwersytecie we Frankfurcie nad Menem. Gruntownie przerobioną pracę habilitacyjną zadedykował w 1933 roku: „Mojemu przyjacielowi Siegfriedowi Kracauerowi”.

Theodor Adorno utrzymywał kontakt z lewicowymi frankfurckimi intelektualistami z kręgu „Kränzchen“, do którego należeli Horkheimer, Tillich, Friedrich Pollock, ekonomista Adolf Löwe i socjolog Karl Mannheim. Po otrzymaniu prawa prowadzenia wykładów Venia legendi, wygłosił jako Privatdozent filozofii w maju 1931 roku wykład inauguracyjny pt. Aktualność filozofii (Die Aktualität der Philosophie), zawierający wiele myśli, które później weszły do jego późniejszych dzieł.

Na zlecenie Tillicha organizował jeszcze przed wykładem inauguracyjnym na uniwersytecie we Frankfurcie seminaria poświęcone estetyce. Przez cztery semestry tematami jego wykładów była filozofia Kierkegaarda, teoretyczno-poznawcze ćwiczenia (Husserl), problem filozofii sztuki, w którym zajmował się pismem Benjamina Pochodzenie niemieckiej tragedii.

Przed emigracją do USA Theodor Adorno nie należał jeszcze do oficjalnych współpracowników Instytutu Badań Społecznych (Institut für Sozialforschung) jak Horkheimer, Pollock, Fromm i Löwenthal, jednak opublikował już w pierwszym zeszycie wydawanego od 1932 roku przez Horkheimer Zeitschrift für Sozialforschung esej Sytuacja społeczna muzyki (Zur gesellschaftlichen Lage der Musik). Analizował w nim krytykę ideologii powstawania i konsumpcji muzyki we współczesnym społeczeństwie kapitalistycznym.

Działalność pedagogiczna Adorno na uniwersytecie we Frankfurcie zakończyła się w semestrze zimowym 1933 roku. Reżim nazistowski odebrał mu prawo nauczania z powodu żydowskiego pochodzenia ojca. Podobnie jak wielu intelektualistów owego czasu sądził, że reżim nie przetrwa długo i retrospektywnie przyznał, że sytuację polityczną 1933 roku zupełnie fałszywie ocenił.[11] Początkowo robił sobie nadzieję na stanowisko krytyka muzycznego w Vossische Zeitung. W czasopiśmie Europäische Revue krytycznie skomentował wprowadzony przez nacjonalistów zakaz wykonywania „jazzu murzynów” pomijając, że dekret potwierdził tylko to, co już wcześniej dokonało się w muzyce. W 1934 chwalił chóry męskie, które śpiewały wiersze hitlerowskiego lidera młodzieżowego Baldura von Schiracha.[12] Skonfrontowany w semestrze zimowym 1962/63 z tymi publikacjami we frankfurckiej gazecie studenckiej Diskus, żałował w liście otwartym „głupich taktycznych zdań”. Jak naiwnie oceniał początkowo nacjonalistyczne przejęcie władzy, świadczy list z 15 kwietnia 1933 roku do przebywającego na emigracji w Paryżu Siegfrieda Kracauera, w którym mu doradzał powrót do Niemiec ponieważ: „Panuje zupełny spokój i porządek, sądzę, że stosunki skonsolidują się.[…] pośpieszna i kosztowna przeprowadzka [do Paryża] wydaje mi się wątpliwa.[13] Leo Löwenthal zauważył: „prawie fizycznie musieliśmy go do tego zmusić, ostatecznie opuścił Niemcy”.[14]

Pobyt w Oksfordzie (1934–1937)

Jako pół-Żyd Theodor Adorno mógł jeszcze poruszać się po nazistowskich Niemcach. Utrzymując swoje stałe zameldowanie we Frankfurcie wyjechał do Wielkiej Brytanii, gdzie chociaż już będąc niemieckim docentem filozofii, został tylko zaawansowanym studentem w zakresie filozofii w Merton College w Oksfordzie. Planował osiągnąć stopień doktora filozofii (ang. Ph.D.) dzięki pracy o filozofii Edmunda Husserla. Jego promotorem był Gilbert Ryle, kompetentny znawca niemieckiej filozofii, w szczególności Husserla i Heideggera, a później autor The Concept of Mind. Lata w Oksfordzie wykorzystał Theodor Adorno nie tylko do studiowania filozofii Husserla. Napisał krytyczną rozprawę o socjologii wiedzy Karla Mannheima, krytyczno-muzyczne artykuły dla Wiener Musikzeitschrift 23 i esej O jazzie (Über Jazz), który w 1936 roku ukazał się pod pseudonimem Hektor Rottweiler w Zeitschrift für Sozialforschung i jeszcze po śmierci Adorno wywoływał gwałtowne reakcje.

W tym czasie Theodor Adorno po każdym semestrze wracał do Niemiec, aby sfinansować swoje życie w Oksfordzie, spotkać się z przyjaciółmi i narzeczoną, która w sierpniu 1937 roku emigrowała do Londynu, gdzie 8 września 1937 wzięli ślub. Świadkiem na ich ślubie był, przebywający na emigracji w USA, Max Horkheimer, który stamtąd przybył do Anglii w celach służbowych. Adorno utrzymywał cały czas kontakt listowny z Horkheimerem, który zaproponował mu podjęcie w USA działalności naukowej i współpracę w jego Instytucie Badań Społecznych, co zapewniłoby mu egzystencję.

W połowie grudnia 1937 roku Adorno z żoną spędził jeszcze urlop na Wybrzeżu Liguryjskim, gdzie spotkał Waltera Benjamina. W Brukseli pożegnał się z rodzicami, którzy później mieli do niego dołączyć w Ameryce.[15]

Emigracja w USA (1938–1953)

W lutym 1938 roku Theodor Adorno z żoną wyjechał do USA, gdzie zamieszkali w apartamencie niedaleko Columbia University w Nowym Jorku, który udostępnił budynek do dyspozycji Instytutu Badań Społecznych (teraz Institute of Social Research). Jego rodzicom, którzy byli aresztowani podczas „nocy kryształowej”, udało się w następnym roku wyjechać do Hawany.

Zaraz po przybyciu Theodor Adorno został współpracownikiem projektu badawczego Princeton Radio Research Project, którym kierował austriacki socjolog Paul Lazarsfeld. Powierzono mu część projektu z zakresu muzyki, co było dla Adorno zupełnie nieznaną i stresującą działalnością. Poza tym był współpracownikiem Instytutu Badań Społecznych, w ramach którego prowadził seminaria, odczyty i dyskusje o charakterze nacjonalizmu. Po dwóch latach zakończył współpracę z Lazarsfeldem i zaczął ściśle współpracować z Horkheimerem. Od jesieni 1939 roku prowadzili rozmowy związane z planowaną książką o „logice dialektycznej”.

Horkheimer i jego żona Maidon przeprowadzili się w 1940 roku do Los Angeles, gdzie zamieszkali we własnym bungalowie w Pacific Palisades. W listopadzie 1941 roku podążyli za nimi Adornowie, którzy zamieszkali w pobliżu nich w wynajętym domu. Obie rodziny mieszkały w sąsiedztwie niemieckich i austriackich emigrantów, jak Berthold i Salka Viertel, Thomas i Katja Mann, Hanns Eisler, Bertolt Brecht i Helene Weigel, Max Reinhardt, Arnold Schönberg i wielu innych.

Początkiem 1942 roku Theodor Adorno i Max Horkheimer zaczęli pracę nad książką, która później otrzymała tytuł Dialektyka oświecenia (Dialektik der Aufklärung). Efektem ich pracy, w której uczestniczyła też żona Adorno Gretel, jest główne dzieło teorii krytycznej, które pierwszy raz ukazało się w 1944 roku w wydawnictwie New York Institute of Social Research pt. Fragmenty filozoficzne z dedykacją „Dla Friedricha Pollocka z okazji 50 urodzin”, a które w ostatecznej formie opublikowane zostało w 1947 roku w Amsterdamie w wydawnictwie Querido Verlag.

W obliczu dokonywanych przez nazistów masowych mordów na Żydach i innych grupach ludności obaj autorzy przedstawili filozofię historii po Auschwitz, która stanowiła fundamentalną krytykę oświecenia, którego optymizm postępu stał się nieaktualny. Programowo mówi się zaraz na pierwszej stronie, że chodzi o „poznanie, dlaczego ludzkość, zamiast wejść w prawdziwie człowieczy stan, popada w nowy rodzaj barbarzyństwa” (Gesammelte Schriften  (GS) 3:11). Aby to wyjaśnić, książka zajmuje się dialektyczną tezą przeplatania się rozumu i mitu, natury i racjonalności. Krytyka rozumu została dokonana z katastroficznej perspektywy.[16]

O upadku reżimu nazistowskiego i śmierci Hitlera Theodor Adorno wypowiedział się w prywatnym liście do rodziców (1 maja 1945) i Horkheimera (9 maja 1945) z mieszaniną radości, ubolewania i sarkazmu.[17]

Hartmut Scheible uważa lata spędzone przez Adorno w Ameryce za najowocniejsze w jego życiu.[18] Tutaj powstały oprócz Dialektyki oświecenia Minima Moralia i Filozofia nowej muzyki. Dla Rolfa Wiggershausa Minima Moralia stanowi „coś w rodzaju kontynuacji aforystycznej” Dialektyki oświecenia.[19]

W czasie pobytu w Kalifornii współpracował również z Thomasem Mannem, który zaczerpnął liczne inspiracje do powieści Doktor Faustus z manuskryptu Adorno do Filozofii nowej muzyki, w szczególności pierwszą część o Schönbergu.[20] We wrześniu 1943 roku Thomas Mann zaprosił Theodora Adorno do swojego domu w San Remo Drive i odczytał ósmy rozdział swojej powieści. Uwagi i zastrzeżenia Theodora Adorno, które „początkowo zgłaszał spontanicznie, a następnie pisemnie, zostały w dużej mierze uwzględnione przez autora w pierwszych rozdziałach jego powieści [...]".[21] Mann zawdzięczał Adorno, jako znawcy muzyki awangardowej, ważne uwagi dotyczące kwestii techniki kompozycji oraz filozofii muzyki. Thomas Mann wyraził podziękowanie za tę współpracę, nawiązując w powieści do Theodora Adorno. Tam "d-g-g-" - temat drugiej części sonaty Beethovena op. 111 (Arietta) jest podkreślony między innymi słowem "Wiesengrund".

Hanns Eisler, który przyjaźnił się z Theodorerm Adorno od 1925 roku i mieszkał tylko kilka ulic dalej, zaproponował Theodoeowi Adorno w grudniu 1942 roku wspólne napisanie książki o muzyce filmowej. Napisana w 1944 roku książka w języku niemieckim ukazała się dopiero w 1949 roku pt. Composing for the Films auf Englisch, z Eislerem jako jedynym autorem. Theodor Adorno, który w liście do matki rościł sobie prawo do 90 % napisanego tekstu, był potraktowany jako autor współpracujący, ponieważ Eisler, jako zwolennik sowieckiego marksizmu, był cytowany przed Komisją do Badania Działalności Nieamerykańskiej, a Adorno nie chciał zostać „męczennikiem sprawy”, „która nie była i nie jest moja” (GS 15: 144), co uzasadnił retrospektywnie w 1969 roku w epilogu do pierwszego druku wersji oryginalnej.[22]

Po ukończeniu początkiem 1944 roku książki Dialektyka oświecenia, która początkowo zatytułowana była Filozoficzne fragmenty, przystąpił do zakrojonego na szeroką skalę projektu badawczego dotyczącego antysemityzmu, prowadzonego wspólnie przez uniwersytet w Berkeley i Instytut Badań Społecznych.

Od października 1952 roku był dyrektorem ds. badań w Hacker Psychiatric Foundation i zajmował się analizowaniem i badaniem treści horoskopów w czasopismach i telewizji. Po konflikcie z badaczem agresji Friedrichem Hackerem, zrezygnował z zajmowanego stanowiska i w sierpniu 1953 roku wrócił do Niemiec.

Adorno w USA obserwował konformistyczne ujednolicenie, które osądzał konsekwentnie jako „wciąganie produktów kultury w sferę towarową”, a nawet dostrzegał grozę możliwej konwergencji "europejskiego faszyzmu i amerykańskiego przemysłu rozrywkowego", ale uważał za "egzystencjalny obowiązek wdzięczności", że zawdzięcza USA swoje "ocalenie od prześladowań narodowosocjalistycznych".[23]

Lata powojenne (1949–1969)

W październiku 1949 roku Theodor Adorno pierwszy raz od czasu emigracji przebywał w Niemczech. Bezpośrednim powodem było reprezentowanie Horkheimera na uniwersytecie we Frankfurcie nad Menem, który Horkheimera już w 1949 roku ponownie powołał na profesora zwyczajnego, tym razem filozofii i socjologii. W sierpniu 1953 roku Theodor Adorno wrócił ostatecznie do Niemiec, gdzie uniwersytet we Frankfurcie nad Menem powołał go na profesora filozofii i socjologii.

Powody powrotu Adorno do Niemiec miały podłoże subiektywne takie jak tęsknota za ojczyzną i obiektywne jak znajomość języka. Język niemiecki uważał za szczególnie związany z filozofią. Jego myśl „nie mogła być oddzielone od języka niemieckiego”.[24] Jako naukowiec stał się wkrótce znanym przedstawicielem socjologii, w zakresie której zdobył kwalifikacje podczas emigracji. Zaprzyjaźnił się z poetką Marie Luise Kaschnitz i współpracował z wydawcami czasopisma kulturalno-politycznego Frankfurter Hefte, Walterem Dirksem i Eugenem Kogonem.

Ze starych pracowników Instytutu Badań Społecznych wrócili do Frankfurtu Horkheimer, Theodor Adorno i Friedrich Pollock. Fromm, Löwenthal, Marcuse, Franz Neumann i Karl August Wittfogel postanowili kontynuować karierę akademicką w USA. 14 listopada 1951 roku otworzono Instytut Badań Społecznych w nowym budynku, a Adorno został zastępcą dyrektora. Instytut był pierwszą powojenną placówką akademicką, która prowadziła studia socjologiczne w powojennych Niemczech.[25]

Po przeprowadzce Horkheimera do Montagnola w Szwajcarii główna praca w instytucie spoczęła na barkach Adorno. W 1958 roku oficjalnie objął kierownictwo w instytucie. W żonie Margarete znalazł oparcie i aktywną współpracowniczkę. Przed oddaniem do druku redagowała we własnym biurze wszystkie teksty Adorno. Rzadko opuszczała jego wykłady. Fakt, że ich małżeństwo pozostało bezdzietne, był świadomą ich decyzją, którą przypisywali niepewnym czasom i perspektywom na przyszłość.

Praca naukowa, którą Theodor Adorno rozwinął w dziedzinie socjologii w USA, przyczyniła się do tego, że w latach 50-tych i 60-tych był w Niemczech najważniejszym przedstawicielem niemieckiej socjologii. Po powołaniu w 1955 roku Ludwiga von Friedeburga jako kierownika działu instytutu ds. empirycznych projektów badawczych, Theodor Adorno stopniowo się wycofywał z badań empirycznych. Wzrastał sceptycyzm Adorno do polaryzacji w sporze dotyczącym pozytywizmu (Positivismusstreit), który w 1961 roku rozpoczął się w Tybindze podczas posiedzenia roboczego Niemieckiego Towarzystwa Socjologicznego (Deutsche Gesellschaft für Soziologie) po wygłoszonych referatach przez niego i Karla Poppera dotyczących „logiki nauk społecznych”. W dalszym przebiegu sporu uczestniczyli także Ralf Dahrendorf, Jürgen Habermas i Hans Albert.

Od 1962 do 1969 roku Theodor Adorno miał romans z aktorka i fotomodelką Arlette Pielmann, która regularnie go odwiedzała we Frankfurcie a on ją w Monachium. Żona Adorno wiedziała o tym związku i tolerowało to, ale nie aprobowała.

Od 1963 do 1967 roku Theodor Adorno był przewodniczącym Niemieckiego Towarzystwa Socjologicznego. Oprócz działalności jako nauczyciel uniwersytecki i dyrektor Instytutu Badań Społecznych pisał znaczące pisma filozoficzne. Już w 1951 roku ukazał się przywieziony z emigracji i rozszerzony zbiór aforyzmów Minima Moralia, który zadedykował Maxowi Horkheimerowi. Sprzedana w ponad 100.000 egzemplarzach książka zawiera sławną sentencję „Nie ma prawdziwego życia w fałszywym” (GS 4: 43). W 1956 opublikował pracę na temat Husserla Zur Metakritik der Erkenntnistheorie (O metakrytyce teorii poznania). Głównym dziełem filozoficznym Adorno była Dialektyka negatywna (Negative Dialektik, którą scharakteryzował jako „antysystem” (GS 6: 10, ukazała się dopiero w 1966).

Hannah Weitemeier 1977
Hannah Weitemeier (1977).
Źródło: Wikimedia Commons

Theodor Adorno brał także udział w powojennym zachodnioniemieckim życiu muzycznym publikując pisma z zakresu filozofii i socjologii muzyki. Po opublikowanej jeszcze podczas emigracji książce Filozofia nowej muzyki (1949) ukazały się monografie o Richardzie Wagnerze (1952), Gustavie Mahlerze (1960) i Albanie Bergu (1968) oraz Wprowadzenie do socjologii muzyki (Einleitung in die Musiksoziologie, 1962). Jako nauczyciel muzyki brał udział do późnych lat 60-tych także w Międzynarodowych Letnich Kursach Nowej Muzyki (Internationale Ferienkurse für Neue Musik) w Darmstadt, podczas których między 1950 a 1966 regularnie prowadził wykłady.

Oprócz muzyki zajmował się również literaturą, której poświęcił liczne eseje zawarte w czterech tomach Noten zur Literatur. Do grona jego przyjaciół należeli tacy pisarze jak: Ingeborg Bachmann, Alexander Kluge i Hans Magnus Enzensberger. Często występował w mediach jako ekspert nie tylko z dziedziny filozofii i socjologii, lecz także teorii muzyki i krytyki literackiej. W ostatnich latach życia pracował nad wydaną pośmiertnie Teorią estetyczną (Ästhetische Theorie).

Podczas rozruchów studenckich końca lat 60-tych niektórzy usiłowali ducha rewolty przedstawić jako „praktyczną konsekwencję” teorii krytycznej. Na temat stosunku teorii i praktyki Adorno wypowiedział się w wywiadzie dla czasopisma Spiegel w 1969: „W wywiadzie telewizyjnym powiedziałem kiedyś, że chociaż stworzyłem teoretyczny model, nie miałem pojęcia, że ludzie będą chcieli go zrealizować przy pomocy koktajli Mołotowa. […] Od czasu pierwszego cyrku przeciwko mnie, który odbył się w Berlinie w 1967 roku, niektóre grupy studentów wielokrotnie próbowały zmusić mnie do solidarności i domagały się ode mnie praktycznego działania. Odmówiłem."[26]

W tym okresie wykłady Adorno były często sabotowane przez aktywistów studenckich. Szczególnie spektakularna była akcja, nazwana w mediach „Busenattentat” (zamach piersiami) w kwietniu 1969 roku, gdy Hannah Weitemeier i dwie inne studentki z obnażonymi piersiami molestowały Adorno na podium w auli uniwersyteckiej we Frankfurcie i obsypały go płatkami róż i tulipanów.[27] „Jest coś zaskakującego w uczuciu bycia atakowanym nagle jako reakcjonista” – napisała Adorno do Samuela Becketta. Z drugiej strony, Theodor Adorno i Max Horkheimer byli narażeni na oskarżenia ze strony politycznej prawicy, że są intelektualnymi autorami studenckiej przemocy.

W 1969 roku Theodor Adorno został zmuszony do przerwania swoich wykładów. Kiedy 31 stycznia 1969 r. studenci wtargnęli do Instytutu Badań Społecznych, aby kategorycznie wymusić natychmiastową dyskusję na temat sytuacji politycznej, dyrektorzy instytutu – Theodor Adorno i Ludwig von Friedeburg – wezwali policję. Adorno, który zawsze był przeciwnikiem państwa policyjnego i inwigilacyjnego, cierpiał z powodu nadszarpnięcia swojego wizerunku. Musiał zeznawać jako świadek przed sądem krajowym we Frankfurcie przeciwko Hansowi-Jürgenowi Krahlowi, jednemu z najzdolniejszych swoich studentów. Theodor Adorno podobnie jak Habermas, który radykalny nurt ruchu studenckiego nazwał „faszyzmem lewicowym” (Linksfaschismus), widział w tym ruchu tendencje, które „zbiegają się bezpośrednio z faszyzmem”.

Dzień po sprawie sądowej przeciwko Krahlowi, on i jego żona wyjechali na zwykłe letnie wakacje do szwajcarskich gór. Zamiast zwykłego urlopu w Sils Maria, po raz pierwszy udali się do Zermatt (1600 m n.p.m.). Niedostatecznie zaaklimatyzowany wjechał kolejką linową na wysokość prawie 3000 m n.p.m., a następnie ruszył do Gandegghütte (3030 m n.p.m.). Ponieważ miał problemy z butami turystycznymi, udał się do szewca w Visp (660 m.n.p.m.). Kiedy cierpiał na problemy z sercem, zabrano go do szpitala św. Marii w Visper. Tam zmarł na atak serca rano 6 sierpnia 1969 roku.[28]

Grób Theodora W. Adorno znajduje się na cmentarzu Hauptfriedhof we Frankfurcie nad Menem.

Dzieła (wybór)

Polskie wydania pism Theodora W. Adorno

  • Filozofia nowej muzyki (Philosophie der neuen musik, 1958), PIW, Warszawa 1974
  • Dialektyka negatywna (Negative Dialektik, 1966), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1986
  • Sztuka i sztuki : wybór esejów (wybór z Noten zur Literatur), PIW, Warszawa 1990
  • Teoria estetyczna (Ästhetische Theorie), 1970, PWN, Warszawa 1994
  • Minima moralia : refleksje z poharatanego życia (Minima moralia : Reflexionen aus dem beschädigten Leben, 1951), Wydawnictwo Literackie, Kraków 2009
    • 2009 | Kraków : Wydawnictwo Literackie
  • Osobowość autorytarna (Authoritarian personality, 1950), PWN, Warszawa 2010
  • Dialektyka oświecenia : fragmenty filozoficzne (Dialektik der Aufklärung : philosophische Fragmente) razem z Maxem Horkheimere, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2010
  • Przemysł kulturalny : wybrane eseje o kulturze masowej, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2019

Kompozycje

  • Vier Gedichte von Stefan George für Singstimme und Klavier (Cztery wiersze Stefana George na głos i fortepian), op. 1 (1925–1928)
  • Zwei Stücke für Streichquartett (Dwa utwory na kwartet smyczkowy), op. 2 (1925–1926)
  • Vier Lieder für eine mittlere Stimme und Klavier (Cztery pieśni na średni głos i fortepian), op. 3 (1928)
  • Sechs kurze Orchesterstücke (Sześć krótkich utworów orkiestrowych), op. 4 (1929)
  • Vier Lieder nach Gedichten von Stefan George für Singstimme und Klavier (Cztery pieści według wierszy Stefana George na głos i fortepian), op. 7 (1944)
  • Drei Gedichte von Theodor Däubler für vierstimmigen Frauenchor a cappella (Trzy wiersze Theodora Däublera na czterogłosowy chór żeński a cappella), op. 8 (1923–1945)

Literatura

  • Detlev Claussen: Theodor W. Adorno. Ein letztes Genie. S. Fischer, Frankfurt am Main 2003, ISBN 3-10-010813-2.
  • Lorenz Jäger: Adorno. Eine politische Biographie. 2 wydanie, DVA, München 2003, ISBN 3-421-05493-2.
  • Stefan Müller-Doohm: Adorno. Eine Biographie. Suhrkamp, Frankfurt am Main 2003, ISBN 3-518-58378-6.

Linki

Przypisy

  1. ↑ Według księgi narodzin frankfurckiej parafii katedralnej z 1903. Patrz:Ein Sohn aus gutem Hause. W: Goethe-Universität Frankfurt am Main (wydawca): Forschung Frankfurt, 2003, s. 44
  2. ↑ Theodor W. Adorno: Briefe an die Eltern 1939–1951. Suhrkamp, Frankfurt am Main 2005, s. 234.
  3. ↑ Christian Schneider: Atempausen und Schlupflöcher. Theodor Adornos Briefe an die Eltern. W: Mittelweg 36. 12. Jg., Heft 6/2003, s. 50.
  4. ↑ Dorothea Razumovsky: Credo, Kanon, Theorie und Praxis. W: Stefan Müller-Doohm (wydawca.): Adorno-Portraits. Erinnerungen von Zeitgenossen. Suhrkamp, Frankfurt am Main 2007, s. 280.
  5. ↑ Stefan Müller-Doohm: Adorno. Eine Biographie. Suhrkamp, Frankfurt am Main 2003, s. 136.
  6. ↑ Stefan Müller-Doohm: Adorno. Eine Biographie. Suhrkamp, Frankfurt am Main 2003, s. 147.
  7. ↑ Stefan Müller-Doohm: Adorno. Eine Biographie. Suhrkamp, Frankfurt am Main 2003, s. 142f.
  8. ↑ Viktor Žmegač: Adorno und die Wiener Moderne der Jahrhundertwende. W: Axel Honneth / Albrecht Wellmer (wydawca.): Die Frankfurter Schule und die Folgen. Referat z sympozjum Alexander von Humboldt-Stiftung z 10.–15 grudnia 1984 w Ludwigsburgu. Walter de Gruyter, Berlin, New York 1986, s. 321–338.
  9. ↑ Martin Mittelmeier: Adorno in Neapel. Wie sich eine Sehnsuchtslandschaft in Philosophie verwandelt. Siedler, München 2013.
  10. ↑ Stefan Müller-Doohm: Adorno. Eine Biographie. Suhrkamp, Frankfurt am Main 2003, s. 156–161.
  11. ↑ Stefan Müller-Doohm: Adorno. Eine Biographie. Suhrkamp, Frankfurt am Main 2003, s. 271.
  12. ↑ Stefan Müller-Doohm: Adorno. Eine Biographie. Suhrkamp, Frankfurt am Main 2003, s. 280.
  13. ↑ Theodor W. Adorno, Siegfried Kracauer: Briefwechsel 1923-1966. Herausgegeben von Wolfgang Schopf. Suhrkamp, Frankfurt am Main 2009, s. 308.
  14. ↑ Zitiert nach Detlev Claussen.Theodor W. Adorno. Ein letztes Genie. Fischer, Frankfurt am Main 2003, s. 279.
  15. ↑ Stefan Müller-Doohm: Adorno. Eine Biographie. Suhrkamp, Frankfurt am Main 2003, s. 930.
  16. ↑ Gerhard Schweppenhäuser: Theodor W. Adorno zur Einführung. Junius, Hamburg 1996, s. 39–44.
  17. ↑ Stefan Müller-Doohm: Adorno. Eine Biographie. Suhrkamp, Frankfurt am Main 2003, s. 471. – Christian Schneider: Atempausen und Schlupflöcher. Theodor Adornos Briefe an die Eltern. W: Mittelweg 36. 12. Jg., 2003, Heft 6, s. 41–56.
  18. ↑ Hartmut Scheible: Theodor W. Adorno mit Selbstzeugnissen und Bilddokumenten. Rowohlt, Reinbek 1989, s. 116.
  19. ↑ Rolf Wiggershaus: Die Frankfurter Schule. Geschichte – Theoretische Entwicklung – Politische Bedeutung. 2 wydanie. Hanser, München 1987, s. 438.
  20. ↑ Hartmut Scheible: Theodor W. Adorno mit Selbstzeugnissen und Bilddokumenten. Rowohlt, Reinbek 1989, s. 117.
  21. ↑ Stefan Müller-Doohm: Adorno. Eine Biographie. Suhrkamp, Frankfurt am Main 2003, s. 480.
  22. ↑ Stefan Müller-Doohm: Adorno. Eine Biographie. Suhrkamp, Frankfurt am Main 2003, s. 479.
  23. ↑ Claus Offe: Selbstbetrachtung aus der Ferne. Tocqueville, Weber und Adorno in den USA. Suhrkamp, Frankfurt am Main 2004, s. 92, 104, 108 (z oryginalnymi cytatami Adorno).
  24. ↑ Joachim Perels: Verteidigung der Erinnerung im Angesicht ihrer Zerstörung – Theodor W. Adorno. W: Michael Buckmiller; Dietrich Heimann; Joachim Perels (wyd.): Judentum und politische Existenz. Siebzehn Porträts deutsch-jüdischer Intellektueller. Offizin Verlag, Hannover 2000, s. 274.
  25. ↑Stefan Müller-Doohm: Adorno. Eine Biographie. Suhrkamp, Frankfurt am Main 2003, s. 508.
  26. ↑ Dieter Brumm i Ernst Elitz: Keine Angst vor dem Elfenbeinturm, rozmowa z Theodorem W. Adorno, Spiegel Nr. 19, 5 maja 1969 (dostęp 23.03.2020)
  27. ↑ Wolfgang Kraushaar (wyd.): Frankfurter Schule und Studentenbewegung. Von der Flaschenpost zum Molotowcocktail 1946–1995. Tom 1: Chronik. Rogner & Bernard, Hamburg 1998, s. 418.
  28. ↑ FASZ 4. August 2019 / Andreas Lesti: Adornos letzte Bergtour
Autor: Roman Penkała